A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
SƏRRACLIQ
Coğrafı Ģərait və əhalinin təsərrüfat məĢğuliyyəti ilə əlaqədar olaraq, əsrlər boyu Azərbaycanda baĢlıca nəqliyyat vasitəsi kimi minik və yük heyvanlarından istifadə olunmuĢdur. Nəqliyyatın bu növü burada xüsusi minik ləvazimatının yaranmasını labüd etmiĢdir. Bu iĢdə qədim zamanlardan baĢlayaraq süvari qoĢun növünün meydana gəlməsinin də mühüm rolu olmuĢdur. Sərrac məmulatına tələbatın artması sənətkarların bu sahəsinin müstəqil inkiĢafına əlveriĢli zəmin yaratmıĢdır. Sərraclıq sənətinin geniĢ intiĢar etməsində yerli tələbatla yanaĢı, maldarlıq təsərrüfatının verdiyi zəngin xammal ehtiyatı mühüm rol oynamıĢdır. Bununla belə, minik ləvazimatının meydana gəlməsi atın əhliləĢdirilməsi və ondan nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə olunması ilə üzvi surətdə bağlıdır.
420 Azərbaycanda atın əhliləĢdirilməsinin ilk əlamətləri hələ Eneolit dövründə izlə- nilsə [138] də, minik ləvazimatı istehsalına nisbətən gec baĢlanmıĢdır. Onun sənət forması kəsb etməsi isə xeyli sonrakı dövrlərə təsadüf edir. Azərbaycanda sərraclıq sənətinin təĢəkkül tarixinin aydınlaĢdırılmasında arxeoloji materiallar müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Bu cəhətdən ġahtaxtı kəndi yaxınlığında e.ə. II minilliyin sonralarına aid qəbirdən tapılmıĢ at skeleti üzərindəki tunc pilək [139] diqqəti cəlb edir. Piləyin qızıl suyuna çəkilməsi onun dekorativ bəzək məqsədi güddüyünü və qayıĢlı yüyənlə əlaqədar olduğunu göstərir. Bu fakt Azərbaycanda minik ləvazimatı istehsalının e.ə. II minilliyin sonralarından gec olmayaraq inkiĢaf etməyə baĢladığını göstərir. Minik ləvazimatı istehsalının meydana gəlmə tarixinin araĢdırılması məsələsində arxeoloji abidələrdən tapılan tunc gəmlər müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Qədim Mingəçevir [140], Qəbələ [141], Kamiltəpə [142] və s. abidələrdən e.ə. I minilliyin baĢlanğıcında hazırlanmıĢ müxtəlif formalı tunc gəmlər aĢkar edilmiĢdir. Qaytarğanlı gəmlərin tipoloji müxtəlifliyi onların mükəmməl quruluĢlu növlərinin mövcud olması faktı eyni zamanda onların bəsit formalarının daha qədim tarixə malik olduğunu göstərir. Artıq, e.ə. I minilliyin əvvəllərində gəm tiplərinin texnoloji baxımdan tək- milləĢdirilməsi onların təĢəkkül tarixinin çox erkən baĢlandığını xəbər verir. Ona görə də Azərbaycanda minik ləvazimatı istehsalının, baĢqa sözlə, sərraclıq sənətinin təĢəkkül tarixinin e.ə. II minillikdən baĢlandığı güman olunur. Minik ləvazimatının hazırlanması ilk vaxtlar ev peĢəsi səciyyəsi daĢımıĢdır. Lakin sonralar qaltaqlı yəhər və onun əlavə ləvazimatının hazırlanması xüsusi istehsal səriĢtəsinə malik ixtisaslı usta əməyi tələb etdiyindən tədricən yeni bir sənət növü -
Təsərrüfat və məiĢətdə atın rolunun artması, xüsusilə süvari qoĢununun yaran- ması ilə əlaqədar olaraq antik dövrdə və ilk orta əsrlərdə sərraclıq məmulatına tələbat daha də güclənmiĢdir. Bunun nəticəsində sərcaclıq sənəti daxilində dar ixtisaslaĢma baĢ vermiĢdir. Əvvəlcə qaltaqçılar, sonra isə təkaltı ustaları müstəqil iĢləməyə baĢlamıĢlar. Ġsmayıllı rayonunun Mollaisaqlı kəndi yaxınlığındakı antik dövr abidəsindən tapılmıĢ at fiquru Azərbaycanda qaltaqlı yəhər növünün meydana gəlmə tarixini aydınlaĢdırmağa imkan verir [143]. Azərbaycanda qaltaqlı yəhərlərin yerli və gəlmə olmaqla müxtəlif növlərinə təsadüf edilir. "Müsəlman yəhəri" adı ilə məlum olan ağır qaltaqlı yəhər tipi böyük bir təkamül yolu keçmiĢdir. Onun inkiĢafında ərəb və monqol yürüĢləri dövrünə xas olan mədəni-texniki təmas mühüm rol oynamıĢdır. Bununla yanaĢı, Azərbaycanın bir sıra etnoqrafik bölgələrində "çərkəzi" yəhər tipi də geniĢ yayılmıĢdı. Qafqaz xalqları arasında tarixən mövcud olmuĢ qarĢılıqlı təmas və əlaqələr nəticəsində Azərbaycana yayılmıĢ "çərkəzi" yəhər tipinin əsas müĢtəriləri sırasında varlı zümrələr xüsusi yer tuturdu. XIX əsrin birinci yarısından etibarən Azərbaycanda kazak yəhəri, XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində, xüsusilə Birinci dünya müharibəsi illərində isə "ingilis"
421 yəhəri yayılmağa baĢlamıĢdı. Sərrac dükanlarında tələbatdan asılı olaraq, göstəri- lən yəhər tiplərinin hamısı istehsal olunurdu. Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|