A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

üzəngi  və  s.  isə  sifariĢlə  dəmirçiyə  düzəltdirilirdi.  TikiĢ  məqsədilə  iĢlənən  iplik, 

kəndir, ip, keci sap, o cümlədən mum satınalma yolla əldə olunurdu. 

Sərraclıq sənətində iĢlənən istehsal alət və ləvazimatı: dəzgə, cəldə, çərməki, gazan, 

pərgar, sünbə, şaxək, biz, iynə, çəkic, kəlbətin və s. sifariĢlə yerli ustalara düzəltdirilirdi. 

Yəhər quĢqunu, bir qayda olaraq, dünkah və yan qayıĢlarından ibarət düzəldilirdi. 

Bundan əlavə yəhərə tapqır, qıçaltı, üzəngi qayışı və s. düzəldilib əlavə olunurdu. 

Minik  yəhərinin  əlavə  ləvazimatı  arasında  baĢlıca  yeri  yüyən  tuturdu.  Yerli 

yüyənlər çoxtoqqalı olması ilə səciyyələnirdi. Ġkitoqqalı kazak və ingilis yüyənlərindən 

fərqli  olaraq,  yerli  yəhərlərin  yüyənində  6  toqqa  iĢlənirdi.  Bunlardan  ikisi  cilov,  ikisi 

kəlləlik,  biri  qulaqardı,  biri  isə  boğazaltı  üçün  nəzərdə  tutulurdu.  Yüyən  qayıĢları,  bir 

qayda olaraq, aĢılanmıĢ göndən düzəldilirdi. 

Yüyənin metal hissələri (toqqa, gəm, qaytarğan və s.) sifariĢlə dəmirçiyə düzəlt-

dirilirdi.  Hakim  zümrələrə  məxsus  sifariĢlər  əsasında  hazırlanan  yəhər  dəstinin  metal 

hissələri çox vaxt gümüĢbənd tərəfindən hazırlanırdı. 

Yəhər quĢqunu bir qayda olaraq, toqqa vasitəsilə qaltağa birləĢdirilirdi. 

Sinəbənd bir cüt döĢ qayıĢından və onları atın sinəsinin tən ortasında birləĢ-

dirən paxlavaĢəkilli "gül"dən ibarət hazırlanırdı. 

Atın belinə qalxmaq üçün yəhər dəstinə bir cüt üzəngi qayışı düzəldilib əlavə edi-

lirdi. Yarım arĢın uzununda olan bu qayıĢların bir ucu üzəngiyə, digər ucu toqqalı qayıĢ 

vasitəsilə yəhərin qaltağına bənd edilirdi. 

Yerli yəhərlərin tapqırı bel qayıĢından və bir cüt qarınaltından ibarət hazırla-

nırdı. Tapqırı çəkib bərkitmək üçün bel qayıĢının ucuna toqqa tikilirdi. 

Sərrac  minik  yəhərinin  hər  iki  yanına  qıçaltı  (tərlik)  düzəldirdi.  Düzbucaqlı 

formada biçilib hazırlanan qıçaltının sağ və sol taylarının hər biri ayrılıqda toqqa vasi-

təsilə qaltağa bərkidilirdi. 

Müsəlman yəhərlərində yastıq əvəzinə qaltağın üstündən yəhəriçi salınırdı. Tu-

macdan biçilib tikilən yəhəriçinin qabaq tərəfi qaltağın qaĢına keçirilirdi. Buna görə 

də  onun  ön  tərəfində  qaĢın  ölçüsünə  müvafiq  yarıq  düzəldilirdi.  YaraĢıqlı  olsun  deyə, 

qaltağın qaĢına aĢılanmıĢ göndən qaşlıq çəkilirdi. Onun ətrafına tumacdan köbə tutulur 

və gülmıx ilə dövrələmə qaltağın qaĢına mıxlanırdı. 

Bütün bunlardan əlavə, zadəgan zümrəsi üçün minik yəhərinin üstünə "zimpuĢ" 

və "qacarı" salınırdı. 

Yəhər dəstinin əlavə ləvazimatının hazırlanması müxtəlif istehsal proseslərini 

əhatə edirdi. 

QurumuĢ aĢılı gönü doğrayıb müvafiq formaya salmaq üçün sərrac əvvəlcə onu 

---

 

 

425 

islağa  qoyub  yumĢaldırdı.  YumĢalmıĢ  gön  dəzgə  üzərində  çərməki  vasitəsilə  döyəc-

ləndikdən sonra gazan ilə doğranıb bir çərək enində boya-boy uzun zol halına salınırdı. 

"Zollama" adlanan bu əməliyyatı usta gözəyarı görürdü. Bu iĢ kargərə həvalə olunduqda 

əvvəlcə o, pərgar vasitəsilə gönü cızlayır, sonra zollayırdı. 

Gön zollarının astar üzündəki lət qalığı dəzgə üzərində gazan ilə yonqarlanıb 

təmizlənirdi.  "ġüfrələmə"  adlanan  bu  əməliyyat  sayəsində  lət  qalıqlarından  təmiz-

lənmiĢ  gön  Ģumal  hala  düĢürdü.  Sərraclıq  məmulatının  keyfıyyəti  üz  gönünün  yaxĢı 

iĢlənməsindən  asılı  idi.  ġüfrələnmiĢ  material  qıĢda  1-2  gün,  yayda  isə  2-3  saat 

ərzində təpiyib yumĢaq hala düĢəndən sonra doğranırdı. 

Yəhər ləvazimatının müvafiq hissələrinin biçilməsi, sərraclıq sənətində "pəstaha 

vurma"  adlanırdı.  Adətən,  pəstahanı  usta  özü  vururdu.  Ləvazimatın  güc  düĢən  hissələri 

gönün möhkəm yerindən biçilirdi. Gönün sağrı hissəsi tapqır, quĢqun, üzəngi qayıĢı və 

s.  düzəltmək  məqsədilə  iĢlənirdi.  Kəfəl  bir  qədər  mafraq  olduğundan  astara,  yaxud  zor 

düĢməyən  hissələrə  (qıçaltı,  cilov  və  s.)  sərf  olunurdu.  Bu  hissələrə,  həmçinin, 

boyun, qol və bel gönü də yarayırdı. 

Usta  əvvəlcə  gön  materialını  biçib  kargər  və  Ģagirdlərə  paylayandan  sonra 

məmulatın  tumac,  müĢkü  və  keçədən  hazırlanacaq  hissələrini  ülgü  əsasında  biçib 

tamamlayırdı. 

Sərraclıq sənətində ən məsul və çox vaxt tələb edən iĢ prosesi məmulatın ayrı-

ayrı hissələrinin tikilməsindən ibarət idi. Yəhər ləvazimatının tikilməsində cəldə, iynə, 

biz,  sap  və  mumdan  istifadə  olunurdu.  Ləvazimatın  ayrı-ayrı  hissələrinin  calanıb 

quraĢdırılması "quraqetmə", yaxud "quraq" adlanırdı. Adətən, quraq tikiĢini ya kargər, ya 

da usta özü görürdü. Astar tikiĢləri çox vaxt Ģagirdə həvalə edilirdi. 

Tikmə əməliyyatı mərhələ-mərhələ (calaqları bitiĢdirmə, astarçəkmə, hazır 

hissələri birləĢdirmə, gülsalma, köbətutma) görülürdü. 

Qaltaqla əlaqədar hissələr (yəhəriçi, keçə döĢəkcə, üzlük) hazırlanandan sonra 

qaltağın  üzərinə  bərkidilirdi.  Bunun  üçün  əvvəlcə  qaltağın  üstünə  yəhəriçi,  onun 

üzərindən keçə döĢəkcə saldıqdan sonra onların üstündən müĢkü üzlük çəkilirdi. Bir 

qayda  olaraq,  üzlüyün  ətrafı  qaltağın  kənarlarına  qadaqlanırdı.  Bu  əməliyyat 

"axtalama"  adlanırdı.  Əvvəlcə  qaltağın  kənarları,  sonra  qaĢı  axtalanırdı.  Bu  məqsədlə 

xüsusi köbə və qaĢ gönü biçilirdi. Onu yəhərin qaĢına çəkəndən sonra ətrafına ətvindən 

köbə tutub gülmıx ilə qaĢa mıxlayırdılar. 

Yəhər dəstinin hissələri tamam hazır olandan sonra onlar quraĢdırılıb bir-birinə 

qoĢulurdu.  Bu  əməliyyat  nəticəsində  quĢqun,  üzəngi  qayıĢı,  qıçaltı,  qançığa  bağı 

yəhərin qaltağına birləĢdirilir, yüyənin qayıĢ və metal hissələri (toqqa, gəm) yerbəyer 

edilirdi. 

Azərbaycanın sərrac dükanlarında hazırlanmıĢ məmulatın, demək olar ki, hamısı 

yerli  istehlaka  sərf  olunurdu.  Sərraclıq  məmulatına  məhz  yerli  tələbatın  böyük  olması 

üzündən həmin məhsullar ölkə hüdudundan kənara çıxarılmır, daxili bazarlarda yerli 

alıcıların ehtiyacına sərf olunurdu. Nadir hallarda təkəlduz və gümüĢbəndlik üsulları ilə 

bəzədilmiĢ yəhər dəsti əcnəbi at həvəskarlarının əlinə düĢürdü. 

---

 

 

426 

Atın hərbi, təsərrüfat və nəqliyyat əhəmiyyətinin azalması ilə əlaqədar olaraq, 

sərraclıq  məmulatına  tələbat  da  azalmıĢdır.  Əl  əməyinə  əsaslanan  kustar  sərraclıq 

sənətinin aradan çıxmasında ucuz baĢa gələn fabrik məhsullarının satıĢının geniĢlənməsi 

xüsusilə mühüm rol oynamıĢdır.