A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycanda pambıq bitkisinin becərilməsinə eramızdan xeyli əvvəl baĢlansa da,
təsərrüfat sahəsi kimi, onun inkiĢafı ilk orta əsrlərə təsadüf edir [164]. VII əsr yazılı mənbələri Albaniyada külli miqdarda pambıq becərildiyini xəbər verir [165]. Lakin pambıqçılığın daha yüksək inkiĢafı və bu zəmin əsasında pambıq parça toxuculuğunun tərəqqisi ilk orta əsrlərə, xüsusilə onun inkiĢaf etmiĢ mərhələsinə təsadüf edir. Ənənəvi parça istehsalının ən qiymətli xammal növü ipək olmuĢdur. Azərbay- canda ipəyin meydana çıxması və əhalinin təsərrüfat məiĢətində möhkəm yer tutması ölkənin orta əsr toxuculuğunda ciddi irəliləyiĢə səbəb olmuĢdur. Toxuculuq sənətində hələ eramızdan çox-çox əvvəl baĢlanmıĢ bəsit əmək bölgüsü məhsuldar qüvvələrin sonrakı inkiĢafı və yeni xammal növlərinin meydana gəlməsi ilə əlaqədar məmulat növləri üzrə ixtisaslaĢma prosesi ilə əvəz olunmuĢdur. Toxuculuğun ənənəvi sahələri daxilində xammal mənbələri məhsul növləri üzrə ixtisaslaĢmanın dərinləĢməsi nəticəsində toxuma məmulatının müxtəlif çeĢidləri yaranmıĢdır. Hörmə texnikasının təkmilləĢməsi, xüsusilə burma və eşmə vərdiĢlərinin yaran- ması əyriciliyin meydana gəlməsinə zəmin hazırlamıĢdır. Sucar sahələrdə yetiĢən lifli bitkilər (lığ, ziyəlığ, cil), elastik ağac çubuqları və siyrımı, dənli bitkilərin küləĢi hörmə iĢinin qədim xammal növü olmaq etibarilə yaxın keçmiĢədək öz əhəmiyyətini itirməmiĢdi. Lığ və ya ziyəlığdan burub eĢmə üsulu ilə ciyə hazırlanması Lənkəran bölgəsində indi də qalmaqdadır. Həsir toxuculuğunda əriĢ üçün iĢlənən lığ eĢmə, (ciyə) ev məiĢətində geniĢ yayıl- mıĢ ciyəbənd, zənbil, kövsərə, süfrə və s. üçün yastı ciyə məhz bu üsulla hazırlanırdı. Çubuqdan hörülən səbət, tərəcə salğar, aşsüzən və s. özünün təsərrüfat və məiĢət əhəmiyyətini əsrlər boyu saxlamıĢdır. EĢmə və burma yolu ilə lifli bitkilərdən tələb olunan ölçüdə ciyə hazırlamaqla bağlama, hörmə, tikmə, və toxuma üçün zəruri texniki keyfiyyətlərə malik istehsal materialı əldə edilirdi. EĢmə ciyənin icad olunması texniki cəhətdən əriĢ düzümünə malik bəsit toxııma əməliyyatına keçməyə imkan vermiĢdir. Bu isə öz növbəsində toxuma prosesi üçün zəruri olan əmək alətlərinin, xüsusilə bəsit toxuma dəzgahının yaranmasını labüd etmiĢdi. Həsir dəzgahlarının şaquli və üfüqi olmaqla iki əsas tipi zəmanəmizədək gəlib çatmıĢdır.
429 Lənkəran bölgəsində hələ də qalmaqdadır. 3,5- 4 m uzunluğunda bir cüt qoldan, onları birləĢdirən 1,5 m uzunluğunda alt və üst oxdan, "si" adlanan döyəc taxtasından ibarət olan dasko (həsir hanası) bəsit quruluĢa malik idi (XXIX tablo). Xalça hanasından fərqli olaraq, daskonun alt və üst oxlarını sabit saxlamaq üçün dəzgah qollarının üzərində kərtmə üsulu ilə bir-birindən azacıq aralı yarıqlar açılırdı. Sabit dayanan alt oxdan fərqli olaraq, üst oxun mövqeyini dəyiĢdirmək məq- sədilə qolların yuxarı baĢında biri digərindən 20-25 sm aralı olmaqla, 5 ədəd kərt yarığı açılırdı. Toxunacaq həsirin ölçüsünə müvafiq olaraq hər dəfə üst oxun yeri həmin kərtlər üzrə dəyiĢdirilirdi. Dəzgahın yeganə mütəhərrik hissəsi olan döyəc taxtası ("si") ciyə vasitəsilə üst oxun uclarından asılırdı. ƏriĢ telləri dəzgahın oxları üzərinə düzülən zaman onların qabaq tayları, həmçinin, döyəc taxtasının deĢiklərindən keçirilirdi. ƏriĢ taylarının çarpazları arasına salınmıĢ pizə və ya daladan ibarət arğac keçirmələri məhz döyəc taxtasının köməyi ilə bir-birinə sıxlaĢdırılırdı. Saya həsirdən fərqli olaraq, güllü həsir tipoloji cəhətdən yer hanasını xatır- ladan üfüqi dəzgahda toxunurdu. Üfuqi həsir dəzgahı 4 ədəd mıxçadan, onların baĢ kərtinə köndələn vəziyyətdə bağlanmıĢ bir cüt "dolağac"dan və "paral" adlanan zərbə alətindən ibarət bəsit quruluĢa malik idi. Güllü həsirin çoxsaylı əriĢ düzümünə müvafiq olaraq paralın üzərində 45-ə qədər deĢik olurdu. Güllü həsir mürəkkəb toxuma texnikası əsasında, pizənin zərif növü olan "xuqə- pizə"dən toxunur. Onun əriĢ tayları dolağac üzərinə düzülərkən eyni zamanda paral deĢiklərinin hər birindən keçirilirdi. Pizə tayları gah sağdan, gah da soldan olmaqla müəyyən qaydada əriĢ taylarının arasından keçirildikcə paral vasitəsilə döyəclənib bərkidilirdi. Adətən, güllü həsirin ayaq və baĢ hissəsi kətansayağı sadə toxuma texnikası ilə, yan haĢiyəsi isə "nəfsə" adlanan kənar əriĢlər üzrə "döndərmə" üsulu ilə toxunurdu. Gül, bir qayda olaraq, əriĢin alt və üst tayları üzrə pizə dəstəsinin çarpaz mövqeyini müəyyən qaydada dəyiĢdirmə üsulu ilə salınırdı. Bunun üçün naxıĢ növünün tələbinə uyğun olaraq pizə dəstəsi əriĢ taylarının gah birindən, gah ikisindən, gah da üçündən kcçirilirdi. Beləliklə, toxumanı əmələ gətirən çarpazların məsafəsi dəyiĢdikcə müvafiq bəzək ünsürü yaranırdı. Növbəti pizə dəstəsi əks tərəfdən əriĢ taylarının arasından keçirilərkən naxıĢın tələbinə uyğun olaraq yenə də alt və üst tayların sayı və beləliklə də çarpazların yeri dəyiĢdirilirdi. Hər dəfə pizə çarpazlarının adda-budda vəziyyətini dəyiĢdirməklə həsir üzərində müxtəlif həndəsi görkəmə malik naxıĢlar əmələ gətirilirdi. Eyni naxıĢ ünsürü bütün həsir boyu ardıcıl surətdə təkrarlanmaqla, həsirin bu və ya digər bəzək-naxıĢ çeĢnisi əldə edilirdi. Lənkəran bölgəsində vaxtilə həsirin hərəmi (baĢ hərəmi, qoĢa hərəmi), nəlbəki gülü, zərəni gülü, doğanaq (əyri doğanaq, girdə doğanaq), şanagül, girdəgül, nevincənə, cınağı, məcməyi, teşti, dəvəboynu, pişkəçanq, kitbəsəkit (saya), kəşli, ənzəli, ağnaxış və b. çeĢniləri dəbdə olmuĢdur. |