A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
431 ġALBAFLIQ Yun məmulatı istehsalı. Azərbaycanda yun ehtiyatının bolluğu barədə aydın təsəvvür əldə etmək üçün belə bir faktı xatırlatmaq kifayətdir ki, XIX əsrin sonlarında yalnız Bakı quberniyasında 2 milyon qoyun saxlanılır və hər il bundan 250 min pud yun hasil olunurdu [166]. Buraya Yelizavetpol quberniyasındakı bir milyon və Naxçıvan qəzasındakı 80 min baĢ qoyun [167] da əlavə olunarsa, XIX əsrin sonralarında Azərbaycanın yun ehtiyatının miqdarı barədə aydın təsəvvür yaranar. Təsdiq olunan dövrdə fərdi qoyunçuluq təsərrüfatlarından əldə edilən yunun bir hissəsi beynəlxalq ticarət məhsulu kimi xaricə ixrac edilir, [168] qalan hissəsi isə yerli istehsala: hörmə, basma (həllaclıq) və toxuma (şalbaflıq, xalçaçılıq) və s. məqsədlərə sərf olunurdu. Qoyun cinslərindən və onların bəslənmə Ģəraitindən və qırxım mövsümündən asılı olaraq yun lifləri cod və ya yumĢaq, qaba, yaxud zərif, uzun və ya qısa olması, habelə rəng çalan etibarilə fərqlənirdi. Ona görə də hələ qırxım vaxtı qoyun yunu seçilib çeĢidlənirdi. Toxuculuq sənətində və ev məiĢətində yun çeĢidlərinin hər birinin öz yeri ol- duğundan tədarük zamanı yun liflərinin uzun və qısa olmasına, onun rənginə xüsusi diqqət yetirilirdi. Yunun istehsal xüsusiyyətləri arasında onun liflərinin boyu həlledici əhəmiy- yət kəsb edir. Bu isə yunun hansı üsulla ("yolma" və ya "qırxma", nə vaxt: payız ("güzəm") və ya yaz mövsümündə ("yapağı") əldə olunmasından asılı idi. Yolma yun dibdən qopduğundan onun lifləri qırxma yuna nisbətən daha uzun,
toxuculuq sənətində o, əriĢ üçün yaramırdı. Həmçinin, uzun və cod lifli yapağı yun, əsasən ilmə və arğac ipi, yaxud hörmə məmulatı üçün iĢlənirdi. Qoyun sürüsü yataq Ģəraitində qıĢ mövsümünün çamırını keçirdiyindən yapağı yun güzəmə nisbətən xeyli çirkli və yağlasov (kirov) olurdu. Yunun emalı prosesində
Payız yunu, həmçinin, qoyun və quzu güzəmi olmaqla iki qrupa ayrılırdı. Quzu güzəminin lifləri qoyun güzəminə nisbətən gödək, zərif və yumĢaq olduğundan Ģalbaflıqda, xüsusilə mahud toxuculuğunda daha çox iĢlənirdi. Qoyun güzəmi əriĢ ipinə daha çox yaradığından arğac və ilmə üçün qıyılmırdı. Qoyun güzəmi, bundan əlavə keçə istehsalının baĢlıca xammalı sayılırdı. Yerli qoyun cinslərindən (bozax, herik, dönmə, mazıx, balbas, qaradolaq, şah-
Yunun zərifliyinə qoyun sürüsünün hansı Ģəraitdə (dağlıq, dağətəyi, aran) bəslən- məsinin ciddi təsiri olduğundan tədarük zamanı bu cəhətə də xüsusi fikir verilirdi. Təmiz və sərin dağ havasında, alp çəmənliklərində bəslənmiĢ qoyunların "dağ yunu" aran qoyunlarının yununa nisbətən zərif olduğundan toxuculuq sənətində daha yüksək tutulurdu.
432 Qoyun yunu rənginə görə (ağ, qara, boz, çal, qonur, qumral və s. olmaqla) müx- təlif çeĢidlərə ayrılırdı. Yunun boya götürmə xüsusiyyəti onun rəng çalarından xeyli dərəcədə asılı idi. Ağ yun hər cür boyanı yaxĢı götürdüyündən daha üstün tutulurdu. Quzu güzəmi həddən artıq zərif olduğundan xüsusilə qara rəngi yaxĢı götürür və Ģəvə parıltısı verirdi. Xalça və Ģal toxuculuğunda əriĢ ipini boyamaq lazım gəlmədiyindən o, bilavasitə boz və ya çal yundan əyrilirdi. Yun növlərindən hər birinin özünə məxsus ənənəvi tətbiq sahəsi yaranmıĢdı. Quzu güzəmi büsbütün Ģal toxuculuğuna, subay davar güzəmi keçə, yapağı yun isə xalça-palaz istehsalına, xüsusilə arğac və ilmə üçün sərf olunurdu. Toxuma sənəti üçün xam yun müxtəlif texnoloji emal prosesindən keçirilirdi. Xam yun ilk növbədə su ilə yuyularaq tərdən əmələ gəlmiĢ mineral duzlardan və kirdən təmizlənirdi. Yun çox çirkli olduqda əvvəlcə isti su ilə yuyulur, sonra soyuq suda yaxalanırdı. Boyaq yunu mineral duzlardan təmizlənmək üçün qabaqca sığır sidiyində islağa qoyulur, sonra üzərinə soyuq su səpilərək sırpıçlama üsulu ilə yuyulurdu. Bunun əksinə, yumĢaqlıq və zəriflik keyfiyyətini itirməsin deyə çox vaxt quzu güzəmi qələvi təsiri olmayan yağıĢ və ya qar suyu ilə yuyulurdu [169]. Sərgidə qurudulmuĢ yun didiĢdirmə üsulu ilə bıtraq və digər iliĢkələrdən təmizləndikdən sonra elastik çubuq və yaxud "yay" vasitəsilə atılırdı. Yunun yay vasitə- silə atılması ilə, adətəm, peĢəkar həllaclar və Ģalbaflar məĢğul olurdu. Toxuma məqsədilə, adətən, yun iki dəfə daranır. Bu məqsədlə oturacaq taxtası üzərində üçbucaq Ģəklində quraĢdırılmıĢ dəmir diĢli daraqdan istifadə olunmuĢdur. Ġlk darama nəticəsində yunun "qılan" adlanan kilkəsi qismən təmizlənməklə "piltə" əldə olunurdu. Sonra o, oxlovla burulub "sümək" ("buruq") halına salınırdı. Bilavasitə əyirmə prosesinə baĢlamazdan əvvəl sümək açılıb yenidən daraqdan keçirilərək xalis "əlçim" çəkilirdi. Darama əməliyyatı (piltəçəkmə və əlçimləmə) xeyli iĢçi qüvvəsi tələb etdiyindən, adətən, bu məqsədlə qohum-qonĢular iməciliyə dəvət olunurdu. Piltədən sonra daraqda iliĢib qalmıĢ "acı kilkə" ("çöpük") çatı, sicim və s. hör- mək üçün iĢlənir, "əlçim kilkəsi" isə istehsal xassəsini qismən saxladığından əyrilərək Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|