A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
HƏSĠRÇĠLĠK
Azərbaycanda toxuculuq sənətinin ilk izləri çox qədim zamanlara gedib çıxır. Bu sənətin ilk bəsit növünün meydana gəlməsinin zəruri Ģərti olan xammal ehtiyatının bolluğu cəhətdən Azərbaycan ərazisi tarixən tükənməz imkanlara malik olmuĢdur. Yabanı və mədəni lifli bitkilər: lığ, ziyəliğ, pizə, dala, kətan, kənaf, kəndir, pambıq və s. əsrlər boyu yun və ipəklə yanaĢı toxuculuq sənətinin baĢlıca xammalı olmuĢdur. Toxuculuğun ilk rüĢeymləri hörmə sahəsində yaranmıĢ bəsit texniki vərdiĢlərlə üzvi surətdə bağlı olub, hələ Mezolit dövründə izlənilir. Qobustanda "Firuz" yaĢayıĢ düĢərgələrindən son Mezolit dövrünə aid, hörmə iĢində istifadə edilən 8 ədəd iti uclu sümük alət tapılmıĢdır [149]. Hörmə iĢinin təkmilləĢməsi nəticəsində yaranan texniki vərdiĢlər Neolit döv- ründən etibarən bəsit toxuma istehsalına keçməyə imkan vermiĢdir. Toxuculuğun, xüsusilə onun baĢlanğıc mərhələsini təĢkil edən əyirmə məĢğu- liyyətinin mənĢəyinin araĢdırılmasında daĢ, gil, ağac və sümükdən hazırlanmıĢ iy baĢları (tağalaq, teĢi, əyircək) müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Eneolit abidələrinin, demək olar ki, hamısından müxtəlif tipli əyircəklər tapılmıĢdır [150]. Zaman keçdikcə onların müxtəlif növləri yaranmıĢdır. Əyircəklərin forma müxtəlifliyi xüsusilə Tunc və Dəmir dövrü abidələrində daha aydın nəzərə çarpır. Toxuculuğun ən məhsuldar, həm də kütləvi əmək aləti olan əl iyi hətta cəhrə- nin meydana gəlməsindən sonra da məiĢətdən çıxmamıĢdır. Azərbaycanın orta əsrlər abidələrində müxtəlif materiallardan hazırlanmıĢ əyircəklərə təsadüf edilir [151]. Ġstifadə təmayülündən asılı olaraq onlar forma, həcm və kütlə etibarilə bir-birindən fərqlənirlər. Ağır kütlə əyircəklər əsasən kətan, yüngül əyircəklər isə yun və ipək əyirmək məqsədilə iĢlənmiĢdir. Azərbaycanda toxuculuğun tarixini müəyyənləĢdirmək üçün toxuma keramika qalıqlarının əhəmiyyəti xüsusilə böyükdür [152]. Eneolit dövrü abidələrdən xeyli miqdarda "toxuma keramika" adlanan saxsı qab nümunələri aĢkar edilmiĢdir [153]. Gil məmulatının hazırlanmasında parça torbalarından istifadə olunması faktı bir daha göstərir ki, toxuma keramikanın yarandığı dövrdə toxuculuq artıq yerli əhalinin ev məiĢətində möhkəm yer tutmuĢdur. F.Engels ibtidai dulusçuluğun mənĢəyindən bəhs
427 edərkən yazır ki: "Hər yerdə bu sənət, toxuma və ya ağac qabları oda davamlı etmək üçün onların üzərinə gil yaxmaqdan baĢlanmıĢdır" [154]-. Əyriçilik və hörmə peĢəsinin inkişafı parça istehsalını, baĢqa sözlə, dəzgah toxu- culuğunu labüd etmiĢdi. Mingəçevir qazıntılarından Tunc dövrünə aid parça qalıqları tapılmıĢdır [155]. Parça istehsalında görkəmli yer tutan toxucu dəzgahının yaranmasını F.Engels insan cəmiyyətinin həyatında metal emalının roluna bərabər tarixi nailiyyətlərdən hesab edir [156]. Toxuculuq dəzgahı hörmə əməliyyatından toxuma texnikasına keçid mərhələsində qədim dövrə xas olan texniki vasitələr içərisində ən mürəkkəb əmək aləti idi. Mingəçevirdə ilk orta əsrlərə aid katakomba qəbrində və habelə yaĢayıĢ yerində toxucu dəzgahının hissələri aĢkar edilmiĢdir [157]. Üfüqi dəzgahların ayaqla iĢlədilən mütəhərrik növü eramızın I—III əsrlərində meydana gəlmiĢdir [158]. Onun ilk vətəni ərazi və mədəni-tarixi əlaqə cəhətdən Azərbaycana yaxın olan Mesopotamiya, Suriya və Ġran hesab olunur [159]. Ġlk orta əsrlərdə Azərbaycanın Ġranla siyasi-inzibati və mədəni-texniki əlaqələri nəzərə alınarsa, nirə və Ģuna sisteminə malik mütəhərrik dəzgahların Azərbaycanda məhz bu dövrdə yayılmasını ehtimal etmək olar. Bunu arxeoloji abidələrdən aĢkar edilmiĢ parça qalıqlarının texnoloji təhlili də aydın göstərir. Parça toxuculuğu üçün səciyyəvi olan bu tip dəzgahlarda arğac ipini əriĢ taylarının arasından keçirmək məqsədilə məkikdən istifadə olunması əmək məhsuldarlığını xeyli dərəcədə artırmıĢdı. Əyirmə və bəsit toxuma sahəsində əldə olunmuĢ əməli təcrübə və texniki vər- diĢlər toxuculuğun sonrakı inkiĢafında, xüsusilə kətan, kənaf və digər lifli bitkilərdən toxuma məqsədilə istifadə olunmasına əlveriĢli zəmin hazırlamıĢdır. Xüsusilə kətan və yunun istehsal xassələrinin mənimsənilməsi parça toxuculuğunun geniĢlənməsinə imkan vermiĢdir. Parça toxuculuğunda tətbiq edilən lifli bitkilərin ən qədim növü kətan olmuĢdur. Kətanın elastik lifləri onu hörmə və toxuma iĢinin yararlı materialına çevirmiĢdir. Azərbaycan ərazisi yabanı kətanın qədim vətənlərindən olmuĢdur. Botaniki- nəbati materialların tədqiqi əsasında Qədim Mingəçevir ətrafında yabanı kətan yetiĢdiyi müəyyən olunmuĢdur [160]. Yabanı kətanın texniki keyfiyyətlərinin mənimsənilməsi, görünür, onun becəril- məsini baĢqa sözlə, mədəni növünün yetiĢdirməsini də labüd etmiĢdir. Azərbaycanda becərmə yolu ilə kətanın yetiĢdirilməsi tarixi dəqiq bəlli olmasa da, artıq Tunc dövründə ondan toxuma məmulatı hazırlanırdı [161]. Azərbaycanda kətan toxuculuğu ilk orta əsrlərdə [162] və məhdud miqyasda sonralar da davam etdirilmiĢdir. Toxuculuğun ilk təĢəkkül mərhələsindən etibarən lifli bitkilərlə yanaĢı, yun baĢlıca xammal növü olmuĢdur. Neolit dövründən etibarən əhalinin məiĢətində mal- darlığın rolunun artması, xüsusilə qoyunçuluğun inkiĢafı yun istehsalının tərəqqisinə və bu zəmin əsasında yun toxuculuğunun təĢəkkülünə səbəb olmuĢdur. Yunun istehsal xassələrinin mənimsənilməsi ibtidai icma toxuculuğunun sonrakı inkiĢafına güclü təkan vermiĢdir. Geyim ehtiyacları ilə əlaqədar olaraq, əhalinin
428 məiĢətində yun toxuculuğu kütləvi səciyyə daĢımağa baĢlamıĢdır. Azərbaycanın Eneolit, Tunc və Dəmir dövrü abidələrindən aĢkar edilmiĢ əmək alətlərinin müəyyən qismi məhz yun toxuculuğunun təĢəkkül tarixini əks etdirir. Parça istehsalında qoyun və quzu yunu ilə yanaĢı, keçi qılı (qəzil) və dəvə yunundan da istifadə olunmuĢdur. Antik müəlliflərdən Elian Kaspi torpaqlarında yumĢaqlığına görə Milet yunundan əsla geri qalmayan çoxlu zərifyunlu dəvələr saxlandığını, həmin yundan kahin, varlı və adlı-sanlı kaspilərin paltar geydiklərini xəbər verir [163].
Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|