A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

ÇƏLTĠKÇĠLĠK 

 

Azərbaycanın  məhsuldar  torpağı,  əlveriĢli  iqlim  Ģəraiti  bu  ərazidə 

çəltikçiliyin inkiĢafına imkan yaratmıĢdır. 

Çəltik  bitkisinin  ilk  vətəni  Cənub-ġərqi  Asiya  ölkələri  olmuĢdur  [55]. 

Daha  doğrusu,  dünya  bitkiçiliyinə  çəltiyi  Hindistan  və  Birma  vermiĢdir"  [56]. 

Deməli, çəltik tədricən bu ərazilərdən baĢqa ölkələrə yayılmıĢdır. Orta Asiyada bu 

bitkinin becərilməsi təxminən e.ə. VII əsrə, Yaxın ġərq ölkələrində (Babilistan və 

Suriyada və b.) e.ə. II əsrə [57], Misir və Ġspaniyada eramızın VIII əsrinə aid edilir 

[58]. Ġranda isə çəltiyin Sasanilər sülaləsinin (236-651) son dövrlərində becərildiyi 

göstərilir [59]. Çox ehtimal ki, bu bitki Ġranda VI-VII əsrlərdən geniĢ becərilməyə 

baĢlamıĢdır.  Azərbaycanda  da  çəltik  bitkisinin  elə  həmin  vaxtlardan  becərildiyi 

fikrini  irəli  sürmək  olar.  Lakin  çəltik  bitkisi  Azərbaycanda  VIII-IX  əsrlərdən 

---

 

 

108 

etibarən daha geniĢ yayılır [60]. 

Arxeoloji  qazıntılar  zamanı  orta  əsr  Beyləqan  Ģəhəri  xarabalıqlarından 

təxminən  X  əsrə  aid  mədəni  təbəqədən  çoxlu  miqdarda  çəltik  dənləri  tapılmıĢdır 

[61].  Bundan  əlavə  Bəndovan  yaĢayıĢ  yerindən  arxeoloji  axtarıĢ  zamanı  tapılmıĢ 

çəltik dənləri də dövr etibarı ilə IX-XIII əsrlərə aid edilir [62]. Bütün bunlar həmin 

dövrlərdən,  bəlkə  də  daha  əvvəllərdən  Mil  və  Muğan  ərazisində  və  bu  yerlərə 

qonĢu olan rayonlarda çəltik əkildiyini bir daha təsdiq edir. 

Azərbaycanın  iqtisadi  həyatından  bəhs  edilərkən  orta  əsr  mənbələrinə 

əsaslanaraq göstərilir ki, ölkədə X əsrdə bir sıra dənli və texniki bitkilərlə yanaĢı, 

çəltik  də  becərilirdi  [63].  BaĢqa  bir  tədqiqat  əsərində  isə  Azərbaycanda  X  əsrə 

nisbətən  XII  əsrdə  əkinçiliyin  xeyli  inkiĢaf  etdiyi,  xüsusilə  buğda,  darı  və  çəltik 

əkininin geniĢ yayıldığı göstərilir [64]. Böyük Azərbaycan Ģairi Nizami Gəncəvinin 

əsərlərində dənli bitkilərin, o cümlədən çəltiyin, habelə onlardan hazırlanan xörək 

və nemətlərin adına dönə-dönə rast gəlirik. 

XIII  əsrin  əvvəllərində  monqolların  Azərbaycana  yürüĢü  zamanı  kənd 

təsərrüfatına dəyən zərərdən danıĢılarkən, çəltik əkinlərinin də adı çəkilir [65]. 

Azərbaycanda  XIII-XIV  əsrlərdən  etibarən  əvvəlki  dövrlərə  nisbətən, 

çəltik  bitkisinin  becərilmə  arealı  geniĢləndiyi  kimi,  onun  istehsalının  da  xeyli 

çoxaldığı  nəzərə  çarpır.  XIII  əsrin  müəllifi  məlum  olmayan  "Əcaib-əd-dünya" 

əsərində Arranda çəltik yetiĢdirildiyi qeyd edilir [66]. Həmin əsrin səyyahı Marko 

Polo  Azərbaycanda  dənli  və  texniki  bitkilərlə  bərabər  çəltiyin  də  becərildiyini 

xəbər verir [67]. 

RəĢidəddin  Fəzlüllahın  məktublarında  da  Astara  əyalətində  (TalıĢda) 

çəltiyin  becərildiyi  haqqında  məlumat  vardır  [68].  XIV  əsrin  səyyahı  Klavixo 

Qarabağın təbiət və təsərrüfatından bəhs edərək göstərirdi ki, "Burada çoxlu çəltik 

becərilir. Çəltik o qədər çoxdur ki, hətta onu atlara yedizdirirlər" [69]. Ġran tarixçisi 

Həmdullah  Qəzvini  yazırdı:  "Kür  və  Arazdan  böyük  bir  qol  ayrılmıĢdır,  ondan 

arxlar  çəkilmiĢ  və  arxların  ətrafında  çoxlu  kənd  salınmıĢdır.  Məhsulu  taxıl  və 

çəltikdir..." [70] 

XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanın daxili  və  xarici ticarətində dənli bitkilər 

arasında düyünün də mühüm yer tutduğu qeyd edilir [71]. 

Ölkənin iqtisadiyyatında getdikcə böyük əhəmiyyət  kəsb edən çəltikçilik 

XV  əsrdə  və  sonrakı  dövrlərdə  də  əhalinin  təsərrüfat  həyatında  mühüm  rol 

oynamıĢdır.  Həmin  dövrdə  xarici  bazarlara  taxıl,  meyvə  və  sair  kənd  təsərrüfatı 

məhsulları  ilə  yanaĢı,  çəltik  və  düyünün  də  ixrac  olunması  haqqında  orta  əsr 

mənbələrində, həmçinin Azərbaycanda olmuĢ səyyahların yol qeydlərində maraqlı 

məlumatlara təsadüf edilir. 

Venesiya  diplomatı,  səyyah  Ambrozio  Kontarini  (XV  əsr)  yazır  ki, 

"tacirlər Dərbənddən HəĢtərxana düyü və  sair aparıb orada xəz və baĢqa  mallarla 

dəyiĢdirirdilər‖ [72]. Əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, XV əsrdə də ġirvandan dünya 

bazarlarına baĢqa məhsullarla yanaĢı, düyü də aparılırdı [73]. 

---

 

 

109 

Çəltikçilik  XVII-XVIII  əsrlərdə  də  ölkənin  iqtisadiyyatında  mühüm 

yerlərdən  birini  tutmuĢdur.  Həmin  dövrlərdə  bu  bitkinin  əkin  sahəsinin  ayrı-ayrı 

rayonlar  üzrə  yayılması,  məhsulun  daxili  və  xarici  bazarlarda  müntəzəm  olaraq 

satıĢı haqqında bir sıra qiymətli materiallar vardır. 

Azərbaycanı gəzmiĢ XVII əsr tarixçisi və səyyahı Evliya Çələbi bu ölkədə 

çəltik, pambıq və baĢqa bitkilərin becərildiyini xəbər verir [74]. MəĢhur tacir Zəkə-

riyyə Əylisli (1677-ci il) Azərbaycan haqqında öz gündəliyində  yazırdı: "Bu ölkə 

qədimdən  çox  əhalisi  olan  gözəl  və  məhsuldar  bir  yerdir.  Burada  əla  düyü  olur, 

keyfiyyətinə  görə  hind  düyüsündən  daha  üstündür.  Onu  sovqat  kimi  Ġspaniyaya 

qədər aparırlar" [75]. 

XVII 

əsrin  70-ci  illərində  Azərbaycanda  olmuĢ  hollandiyalı  dənizçisi-

səyyah  Yan  Streys  Dərbənddən  ġamaxıya  gedərkən  ġabranda  yüksək  keyfiyyətli 

düyüyə rast gəldiyini və bu düyünün ucuz satıldığını qeyd edir [76]. 

XVIII 

əsrin ortalarında  Azərbaycanda  səyahətdə  olarkən həkim-səyyah 

Lerx  Ġohann  Yakob  Kür  sahili  kəndlərinin  ətrafında  buğda,  arpa  və  pambıqla 

yanaĢı,  çəltiyin  də  becərildiyini  yazmıĢdır  [77].  Bu  dövrdə  Azərbaycandan  baĢqa 

ölkələrə bir sıra qiymətli məhsullarla bərabər düyü də aparılırdı [78]. Düyü satıĢı 

xeyli geniĢlənmiĢdir. Hətta kənd təsərrüfatı məhsullarını alıb satmaqla məĢğul olan 

möhtəkirlər  meydana gəlirdi ki, onlar "çox zaman düyü və digər kənd təsərrüfatı 

məhsulları  ucuz  olan  rayonlardan  mal  alıb,  ölkənin  bahalıq  olan  vilayətlərinə 

aparıb satır və gəlir əldə edirdilər" [79]. 

Zəngin  ölkə  olan  Azərbaycan  orta  əsrlərdə  dəfələrlə  xarici  iĢğalçıların 

hücumlarına məruz qalmıĢdır. Bu hücumlar zamanı iĢğalçılar onu çapıb-talayır və 

viran  qoyurdular.  Tez-tez  təkrar  olunan  daxili  feodal  müharibələri  də  təsərrüfata 

böyük zərər vururdu. Lakin bunlara baxmayaraq, Azərbaycanda əkinçilik, xüsusilə 

çəltikçilik ləng də  olsa, inkiĢaf etməkdə  idi.  Əməksevər xalqımız  "özünün  maddi 

və  mənəvi  nemətlərini"  yaradır  [80]  və  onu  daha  da  inkiĢaf  etdirirdi.

 

 

Azərbaycanın Rusiyaya birləĢdirilməsindən sonra ölkədə yaradılan əmin-

amanlıq  zəruri  ərzaq  məhsulu  olan  buğda,  arpa  ilə  yanaĢı,  çəltiyin  də  əkin 

sahələrinin  geniĢləndirilməsinə,  Lənkəran,  ġəki,  ġirvan,  Qarabağ,  Quba 

əyalətlərində,  habelə  Car-Balakən  dairəsində  onun  istehsalının  xeyli  artmasına 

səbəb olmuĢdur. 

Beləliklə,  bir  sıra  obyektiv  səbəblərin  nəticəsi  olaraq  XIX  əsrin  birinci 

yarısından etibarən ölkədə kənd təsərrüfatının inkiĢafı üçün zəmin yaranmıĢ oldu. 

Bu  dövrdə  Azərbaycandan  xaricə  göndərilən  malların  içərisində  həmiĢə  düyünün 

adı çəkilirdi. Düyü daha çox Rusiyaya göndərilirdi [81]. 

Mühüm  çəltikçilik  rayonlarından  hesab  olunan  ġirvan,  Lənkəran,  Quba, 

və Qarabağda XIX əsrin 40-cı illərinin ortalarında məhsul istehsalı xeyli artmıĢdı. 

Belə  ki,  1845-ci  ildə  Qubada  93750  pud,  ġirvanda  493150  pud,  Lənkəranda 

695000  pud,  Qarabağda  isə  375000  pud,  həmin  ildə  ümumi  çəltik  məhsulu  isə 

bütün  Azərbaycan  üzrə  2315650  pud  olmuĢdur  [82].  ToplanmıĢ  məhsulun 

---

 

 

110 

təxminən  yarım  milyon  pudu,  [83]  yəni  ümumi  məhsulun  1/5  hissəsi  bazara 

çıxarılmıĢdı.  Bu  isə  bəhs  edilən  dövrdə  Azərbaycanda  taxılçılıq,  o  cümlədən, 

çəltikçilik təsərrüfatının gözə çarpacaq dərəcədə "əmtəə xarakteri daĢıdığını sübut 

edirdi" [84]. 

Azərbaycan  kənd  təsərrüfatında  XIX  əsrin  ikinci  yarısında  da  çəltikçilik 

əsas  və  demək  olar  ki,  mühüm  bir  sahə  olaraq  inkiĢaf  etməkdə  idi.  Bu  dövrdə 

Azərbaycanın  iqtisadi  inkiĢafının  əsas  cəhətlərindən  biri  Rusiya  bazarının  təsiri 

altında kənd təsərrüfatının əmtəə sahələrinin inkiĢafından ibarət idi. Azərbaycanın 

təsərrüfat  cəhətdən  Ümumrusiya  iqtisadi  həyatına  cəlb  olunmasının  mütərəqqi 

əhəmiyyəti də bundan ibarət idi" [85]. 

XIX əsrin sonu (90-cı illərin ortaları) üçün Cənubi Qafqazda çəltik əkini 

sahəsi  51  min  desyatinə  yaxın  idi.  Ayrı-ayrı  quberniyalar  üzrə  isə  əkin  sahəsi 

aĢağıdakı  miqdarda  olmuĢdur:  Tiflis  quberniyası  üzrə  639 desyatin  və  ya  Cənubi 

Qafqazın  ümumi  çəltik  əkini  sahəsinin  1,25  faizi,  Zaqatala  dairəsində  5434 

desyatin və ya ümumi çəltik əkini sahəsinin 11,11 faizi, Yelizavetpol quberniyası 

üzrə 16738 desyatin və ya ümumi çəltik sahəsinin 32,89 faizi, Bakı quberniyasında 

21343 desyatin və ya Cənubi Qafqaz üzrə ümumi çəltik əkini sahəsinin 41,93 faizi, 

nəhayət, Ġrəvan quberniyası üzrə  6549 desyatin  və  ya  12,67 faizi  qədər olmuĢdur 

[86].  Deməli,  çəltik  əkini  sahəsinə  görə  Bakı  quberniyası  birinci,  Yelizavetpol 

quberniyası  isə  ikinci  yeri  tuturdu.  Göründüyü  kimi,  Cənubi  Qafqazda  əsas 

çəltikçilik rayonu Azərbaycanın ərazisi idi. Həmin illərin məlumatına görə Cənubi 

Qafqazda istehsal olunan 8-9 milyon puda qədər çəltiyin [87] 85-90 faizi yenə də 

Azərbaycanın payına düĢürdü. 

Bakı  quberniyası  üzrə  ən  iri  çəltikçilik  rayonu  Lənkəran  qəzası  idi. 

Burada  çəltikçilik  ixtisaslaĢdırılmıĢ  bir  təsərrüfat  sahəsinə  çevrilmiĢdi.  Qəzada 

XIX əsrin 90-cı illərinin ortalarında 13 min desyatindən artıq çəltik əkilirdi ki, bu 

da  Bakı  quberniyası  üzrə  bütün  çəltik  əkin  sahəsinin  61  faizini,  Cənubi  Qafqaz 

üzrə  isə  bütün  çəltik  əkini  sahəsinin  25  faizini  təĢkil  edirdi.  Burada  110-dan  çox 

kənd  çəltik  əkirdi.  Ümumiyyətlə,  əhalinin  30  faizindən  çoxu  çəltikçiliklə  məĢğul 

olurdu  [88].  Belə  ki,  1897-ci  ildə  qəzada  istehsal  olunan  çəltik  Azərbaycan  üzrə 

toplanan məhsulun yarıdan çoxunu təĢkil edirdi [89]. 

Azərbaycanda,  ümumiyyətlə,  Cənubi  Qafqazda  Lənkəran  qəzasından 

sonra  ən  iri  çəltikçilik  rayonu  Yelizavetpol  quberniyasının  ƏrəĢ  və  Nuxa  (ġəki) 

qəzaları  hesab  olunurdu.  ƏrəĢ  qəzasında  suvarılan  əkin  sahəsinin  25,  Nuxa 

qəzasında isə 33 faizini çəltik əkini sahələri təĢkil edirdi. Hər iki qəzada ildə 13500 

desyatindən çox çəltik əkilirdi [90]. 

Bu da quberniya üzrə bütün çəltik əkini sahəsinin 71 faizi idi. Bu bitkinin 

becərilməsi  üçün  əlveriĢli  Ģəraiti  olan  Zaqatala  dairəsində  isə  çəltik  əkini  sahəsi 

6000 desyatinə yaxın idi. 

Azərbaycanda çəltik əkini sahəsinin geniĢlənməsilə yanaĢı, onun istehsalı 

da  artırdı.  XIX  əsrin  90-cı  illərinin  axırlarında  Cənubi  Qafqazda  yığılan  ümumi 

---

 

 

111 

illik məhsulun 25 faizini Lənkəran qəzası, 26 faizini ƏrəĢ və Nuxa qəzaları, 11,67 

faizini Göyçay qəzası, 10,87 faizini Zaqatala dairəsi vermiĢdir [91]. 

XIX  əsrin  80-90-cı  illərində  Azərbaycanda  çəltik  satıĢı  da  xeyli 

geniĢlənmiĢdi.  Təkcə  1886-cı  ildə  Bakı  quberniyasından  766  min  pud, 

Yelizavetpol  quberniyasından  80  min  pud  düyü  satıĢ  üçün  baĢqa  yerə 

göndərilmiĢdi  [92].  Ölkənin  daxilində  də  düyü  və  çəltik  satılırdı.  Düyü  və  çəltik 

ticarəti  əsasən  iri  Ģəhərlərdə,  ayrı-ayrı  qəza  mərkəzlərində,  habelə  həftəbazarlarda 

da olurdu. Bu bazarlarda düyü alıcıları Ģəhər əhalisindən əlavə, Azərbaycanın dağ 

və çəltik əkməyən kəndlərinin əhalisi idi. Bundan əlavə, çəltik elə istehsal olunan 

yerlərdə də satılırdı [93]. 

Azərbaycan düyüsünün əsas satıĢ bazarı Rusiya  idi.  Lakin Azərbaycanın 

düyüsü  Qərbi  Avropa  ölkələrinin  bazarlarına  da  aparılırdı.  Təkcə  1886-cı  ildə 

Ġtaliyaya 2500 min manatlıq düyü yola salınmıĢdı [94]. Əgər 1884-cü ildə Poti və 

Batumidən xarici bazarlara yola salınan düyünün miqdarı 53 min pud idisə, 1894-

cü  ildə  bu,  173  min  puda  çatmıĢdı  [95].  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  həmin 

düyünün çox hissəsi Azərbaycanın payına düĢürdü. Məsələn, 1888-ci ildə Cənubi 

Qafqazdan  xaricə  göndərilən  263  min  pud  düyünün  72  min  pudu  Yevlax 

stansiyasından,  122,4  min  pudu  isə  Ləki  stansiyasından  yola  salınmıĢdı  [96]. 

Bundan əlavə,  Rusiya  bazarlarına  dənizlə də  düyü göndərilirdi.  Məsələn, 1892-ci 

ildə Lənkərandan 35 min pud, 1893-cü ildə isə (ilin 6 ayı ərzində) 30 min pud düyü 

yola salınmıĢdı [97]. 

XX  əsrin  əvvəllərində  ölkədə  pambıqçılığın  inkiĢafı  ilə  əlaqədar  olaraq, 

çəltik əkini sahələri nisbətən azalır. Beləliklə də ġuĢa, Cəbrayıl, Naxçıvan, Cavad, 

Yelizavetpol, Qazax, ġamaxı  və Göyçay qəzalarında çəltik  əkini sahələri və onun 

istehsalı xeyli azalmıĢdır. Lakin əsas çəltikçilik rayonları hesab olunan Nuxa (ġəki) 

qəzası  və  Zaqatala  dairəsində  əkin  sahəsinin  ümumi  miqdarı  XIX  əsrin 

sonlarındakı səviyyədə qalmıĢdı. Lənkəran qəzasında isə əksinə, çəltik əkini sahəsi 

xeyli  artmıĢdı.  Məsələn,  XIX  əsrin  sonları  üçün  bu  qəzada  13000  desyatin  çəltik 

əkini sahəsi var idisə, 1910-1912-ci  illərdə onun sahəsi 17000 desyatinə  çatmıĢdı 

[98].  Ümumiyyətlə,  Azərbaycan  üzrə  çəltik  əkini  sahəsi  XX  əsrin  ilk  onilliyində 

30-40 min desyatin arasında tərəddüd etmiĢdir [99]. 

XX  əsrin  əvvəllərində  Cənubi  Qafqazda  istehsal  olunan  ümumi  çəltik 

məhsulunun  86  faizi  Azərbaycanın  payına  düĢürdü  [100].  Əvvəlki  illərdə  olduğu 

kimi, yenə də ümumi məhsulun müəyyən hissəsi satıĢa çıxarılırdı. Beləliklə də XX 

əsrin  əvvəllərində  "Cənubi  Qafqaz  pambıq  və  çəltik  istehsalına  görə  Rusiya 

kapitalizmi üçün Türküstandan sonra ikinci xammal rayonu idi" [101]. 

Öz çox növlüyünə görə çəltik baĢqa taxıl bitkilərindən fərqlənir. Belə ki, 

Azərbaycanda  çəltiyin  əllidən  çox  növ  və  növ  müxtəlifliyinin  olduğu 

müəyyənləĢdirilmiĢdir. Lakin bu ərazidə həmin növlərin az bir hissəsi geniĢ yayıla 

bilmiĢdir. 

Azərbaycanın əsas çəltikçilik bölgələrində (Lənkəran, Quba, ġəki) çəltiyin 

---

 

 

112 

(Oryza Sativa L) aĢağıdakı növ və növ müxtəliflikləri becərilmiĢdir. Lənkəran böl-

gəsi üzrə - ənbərbu, akülə, mazandarani (mazani), rasimi, yetimi, beybu (ağ beybu, 

qırmızı beybu), ağ çilə, qırmızı çilə, çilənbəri, Ģəstras, vilgiciri, Ģatalivə, sədri (qır-

mızı  sədri),  Məmmədəli,  reyhani,  çampo,  guĢa  (hüĢə),  çitim  (qırmızı  çitim,  ağ 

çitim),  Əlməmmədi,  Ģabunatum,  Əsgəri,  Qasımxani  (küsə),  çiləyi  (qırmızı  çiləyi) 

və  s.  növlər,  ġəki  bölgəsi  üzrə  -  Marağa,  çampo,  ağqılçıq,  qaraqılçıq,  sarıqılçıq, 

Ģəril (qınnızı  Ģəril,  ağ  Ģəril),  Əmirxan, Quba  bölgəsi üzrə  -  sanqılçıq, Teymurxan 

çəltiyi, qaraqılçıq çəltik növləri daha geniĢ yayılmıĢdı. Naxçıvanda Ģəril, ağ çəltik, 

qızıl  çiləli,  Qubadlı-Zəngilanda  sədri,  Marağa,  akülə  növləri,  ġirvanda  isə  qır-

mızıqılçıq, qaraqılçıq, səyad, akülə, ənbərbu, Marağa, sədri çampo, Ģəril və baĢqa 

növlər becərilmiĢdir. 

Həmin çəltik növlərindən ənbərbu, akülə, rasimi,  sədri,  çampo, ağqılçıq, 

qaraqılçıq kimi məhsuldar və keyfiyyətli növlər daha geniĢ yayılmıĢdı. 

YetiĢmə  vaxtına  görə  Azərbaycanda  becərilmiĢ  çəltik  növlərini  iki  yerə 

bölmək olar. TezyetiĢən (60-105 gün) növlər: akülə, beybu və s. GecyetiĢən (110 

gündən yuxarı) növlər: vilkiciri, sədri, əsgəri və s. çəltik növlərinin çoxu 120 günə 

qədər yetiĢdiyinə görə belə bir atalar məsəli də vardır: "Qırxında yaĢ, qırxında baĢ, 

qırxında  aĢ".  Azərbaycanda  becərilmiĢ  çəltik  növlərinin  bir  çoxu  özlərinin 

məhsuldarlığı və yüksək keyfiyyəti ilə də fərqlənmiĢdir. Belə ki, XIV-XVII əsrlərə 

aid  olan  mənbələrdə  yüksək  keyfiyyətli  Azərbaycan  düyüsü  haqqında  qiymətli 

məlumatlar  vardır.  XIX  əsrdə  Beynəlxalq  və  Rusiya  sərgilərində  Azərbaycanda 

becərilən çəltik növlərinin dəfələrlə mükafata layiq görülməsi də bunu təsdiq edir. 

1852-ci  ildə  Moskvada  keçirilən  Ümumrusiya  kənd  təsərrüfatı  sərgisində  ġamaxı 

qəzasının sakini Zülfüqar bəy Ġskəndər oğlu yüksək keyfiyyətli çəltiyə görə bürünc 

medal  almıĢdı  [102].  Çəltik  ustaları  Ümumdünya  London  sərgisində  (1862-ci  il), 

Xarkov  sərgisində    (1887-ci    il)    və    Qafqaz    sərgisində    (Tiflis,      1889-cu    il)  

Azərbaycanda  becərilən  çəltik növlərinin  məhsuldarlığına  və  keyfiyyətlərinə  görə 

mükafat və fərqlənmə diplomlarına layiq görülmüĢlər [103]. 

Çəltik  ustalarının  zəngin  təcrübəsi  və  empirik  biliyi  bu  bitkinin 

məhsuldarlığının  artmasına  və  hətta  yeni  növ  müxtəlifliyinin  alınmasına  xeyli 

kömək etmiĢdir. "Qırma", "dəstələmə", "külləmə" kimi toxum seçmə üsullarının və 

həm  də  Azərbaycanda  yetiĢdirilən  və  uzun  müddət  çəltik  plantasiyalarında 

becərilərək özünə vətəndaĢlıq hüququ qazanmıĢ Qasımxani, BəxĢəli, Əlməmmədi, 

Ģabunatum, Məmmədəli, Əsgəri, Əmirxan və s. kimi çəltik növlərinin yaradıcısı da 

xalq olmuĢdur. 

Toxumluq  dənin  seçilməsinə  və  onun  saxlanılmasına  çəltikçilər  mühüm 

və zəruri bir iĢ kimi baxırdılar. Ona görə də "necə olarsa toxumun əsli, elə də olar 

onun  nəsli"  zərbi-məsəlində  əkinin  həmiĢə  keyfiyyətli  və  təmiz  toxumla  aparıl-

ması məsləhət görülür. 

Çəltik ustaları yeni növlər əldə etmək məqsədilə baĢqa ölkələrdə becərilən 

keyfiyyətli, məhsuldar və suya daha az tələbatı olan çəltik növlərini də yerli Ģəraitdə 

---

 

 

113 

becərərək  təcrübədən  keçirmiĢlər.  Hələ  XIX  əsrin  ortalarında  (1852-ci  ildə) 

Naxçıvanda  Hindistandan  gətirilmiĢ çəltik  növü becərilmiĢdir. Yaxud  Lənkəranın 

Çaxırlı  kəndində  (1863-cü  il)  Tibet  çəltiyi  becərilmiĢdir  [104].  Bütün  bunlar 

çəltikçilərimizin təĢəbbüskar və öz iĢlərinin mahir bilicisi olduğunu təsdiq edir. 

XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  çəltik  Ģumu  xıĢ  və  qara  kotanla 

aparılmıĢ,  Ģumun  əkinə  hazırlanmasında  isə  müxtəlif  formalı  malalardan  istifadə 

edilmiĢdir.  XıĢların  forma  və  quruluĢunda  ümumi  bir  oxĢarlıq  olsa  da,  ayrı-ayrı 

zonaların torpaq-iqlim  Ģəraitinə və baĢqa obyektiv səbəblərə uyğun olan səciyyəvi 

fərqlər də mövcud olmuĢdur. XıĢlardan yalnız çəltik əkininin Ģumu deyil, taxılçılıq, 

bostan  və  tərəvəzçilikdə  də  eyni  məqsəd  üçün  geniĢ  istifadə  edilmiĢdir.  Lənkəran 

bölgəsinin çəltik xıĢları baĢqa bölgələrin xıĢlarından fərqli olaraq, məhz çəltik əkini 

üçün  Ģum  edilməsində,  əkinə  hazırlanmasında,  onun  yumĢaldılmasında  (həllində 

də) istifadə edilmiĢdir. 

Çəltik xıĢı nisbətən yüngül olur. Kötüyün ümumi uzunluğu 70-75 sm-dir. 

Onun.  burun  uc  hissəsinə  20-25  sm-lik  dəmir  gavahın  keçirilir.  Kötüyə  keçirilən 

bazı  2  metr  yarıma  qədərdir.  Bazının  ucu  boyunduruğa  bağlanır.  Bazıda  bir-

birindən  10-15  sm  aralı  güc  ağacını  keçirmək  üçün  deĢik  (göz)  olur.  ġumu  dərin 

götürmək lazım gəldikdə güc ağacını axırıncı, dayaz götürdükdə isə onu əvvəlinci 

gözə  keçirirlər.  Çəltik  Ģumunun  kötüyü  Ģuma  görə,  yəni  hansı  Ģumda  istifadə 

ediləcəyindən  asılı  olaraq  dəyiĢdirilirdi.  Torpağı  daha  yaxĢı  və  tez  həll  etmək 

mümkün  olsun  deyə,  birinci  Ģumda  iĢlədilən  xıĢın  kötüyü  nisbətən  dar,  ikinci  və 

üçüncü Ģumlarda isə enli olurdu. 

Ümumiyyətlə, xıĢlar öz quruluĢ və formalarına görə sadə olurdu. Bu alət 

aĢağıdakı  hissələrdən  ibarətdir:  kötük,  bazı,  gavahın,  dəstə,  müĢdük.  Həmin 

hissələr kiçicik fərqlərə baxmayaraq, Azərbaycanın bütün bölgələrində, demək olar 

ki,  eyni  adla  tanınmıĢdır.  XıĢların  öküz  və  kələ  qoĢulması  üçün  boyunduruqdan 

istifadə edilirdi. 

Azərbaycanın ayrı-ayrı çəltikçilik bölgələrində Ģumun əkinə hazırlanmasında 

istifadə  edilən  malalar  öz  quruluĢ  və  formalarına  görə  müəyyən  qədər  fərqlənmiĢlər. 

Bunun  isə  baĢlıca  səbəbi  ayrı-ayrı  bölgələrin  torpaq  iqlim  Ģəraitinin  müxtəlifliyi 

olmuĢdur. Çəltik malaları hazırlandığı materiala və formasına görə də seçilirdi. Bunlardan - 

ağac mala, taxta mala, toxuma mala, Ģax mala daha geniĢ yayılmıĢdı. 

Maraqlıdır ki, Lənkəran bölgəsində torpağın əkin üçün hazırlanmasında isti-

fadə  edilən  çəltik  malaları  baĢqa  bölgələrin  malalarından  xeyli  seçilmiĢlər.  Həmin 

malalar  bölgədə  peĢkovil,  gironda,  çəpə,  diĢli  mala  adı  ilə  tanınmıĢdır.  PeĢkovil  və 

gironda  mala  əsasən  birinci  Ģumdan,  çəpə  mala  isə  ikinci  Ģumdan  sonra  çəltik 

ləklərinin  torpağının  əzilib  həlli  üçün  iĢlədilirdi.  Daha  sonra  diĢli  maladan  istifadə 

edilirdi.  Bu  mala  ilə  torpağı  daha  yaxĢı  əzməklə  onu  ağac  və  bitki  köklərindən 

təmizləmək olurdu. Axırıncı Ģıım - üçüncü Ģumdan sonra isə ləkdə hamar mala iĢlədilirdi, 

bu  mala  ləkin  torpağını  hamarlardı.  Bununla  da  malalama  prosesi  qurtarar  və  Ģitilin 

sancılmasına baĢlanardı. 

---

 

 

114 

 

 

---

 

 

115 

 

---

 

 

116 

PeĢkovil malanın taxtasının uzunluğu 1 m 50-60 sm, eni 15-20 sm, qalınlığı isə 

4-5 sm- dir. Gironda mala peĢkovilə nisbətən daha iri və taxtasının alt-iĢlək hissəsi gəz-

gəz olurdu. Çəpə malanın taxtası da təxminən 1 m 50 sm - 1 m 80 sm, qalınlığı 5-6 sm, 

alt-iĢlək hissəsi 15-20 sm olub, dilik-dilikdir. Taxtanın mərkəzindən və hər iki baĢından 

keçirilən tənək boyunduruğa bağlanır. Çəpərdə orta tənək dəstə rolunu oynayırdı. DiĢli 

malanın taxtasının uzunu 2 m, eni 20 sm, qalınlığı isə 8 sm-dir. Həmin malanın iĢlək 

hissəsinə Ģahmatvari qaydada 7-8 sm uzunluğunda və bir-birindən 6-7 sm aralı dəmir 

diĢlər keçirilir. Mala taxtası hər iki baĢdan zəncirlə boyunduruğa bağlanır. Taxtada əl 

tutmaq üçün dəstək olur. Hamar malanın taxtasının uzunluğu 2-5 m-ə qədər, eni 20-22