A. Sh. Bekmurodov, Ya. K. Karrieva, I. U. Nematov, D. H. Nabiev, N. T. Kattaev xorijiy investitsiyalar

10.1.1-chizma
Agar ikkala mamlakat kapitalning xalqaro harakatini taqiqlovchi cheklovlarni
olib tashlasa
I
mamlakatdagi kapitalning bir qismi (
AV
)
II
mamlakatga ko’chadi,
chunki investitsiyalardan keladigan foyda ikkala mamlakatda turlichadir. Shundan
so’ng investitsiyalardan keladigan foyda
BR
darajasida balanslashadi. Buning
natijasida
I
mamlakatning uz kapitali yordamidagi ishlab chiqarish xajmi
h
f
e
d
c
b
a






segmentlarining yigindisiga teng bo’lib,
d
c
b
a



mahsulotlar
ichki investitsiyalar xisobiga,
f
e
h


-
II
mamlakatga qilingan xorijiy investitsiyalar
hisobga olingandir. Kapitalni bir qismini
II
mamlakatga investitsiyalash xisobiga
yalpi ishlab chiqarish (yalpi kapital xajmi o’zgarmagan holda) ma’lum bir hajmga (
h
segment hajmiga) o’sadi. Bunda kapitaldan olingan daromad ham
KS
dan
KE
darajagacha oshadi. Kapital egalarining daromadi
h
f
e
d
b
a





hajmgacha o’sib,
boshqa ishlab chiqarish omillari egalarining daromadi
c
segment hajmida bo’ladi,
xolos.
Boshka tomondan, kapitalni
I
mamlakatdan
II
mamlakatga oqib kelishi unda
kapitaldan olinadigan foydani
K'D
xajmidan
K'F
xajmgacha qisqarishiga olib keladi.
Shu vaqtning uzida
I
mamlakatdan jalb kilingan va o’zining ichki kapitalini ishlatish
natijasida
II
mamlakatda ishlab chiqarish hajmi
k
j
i


dan
f
e
h
g
k
j
i






gacha kengayadi. Albatta,
f
e
h


segmentlar xorijiy kapital xisobiga ishlab
chiqarilgan bo’lib, oxir natijada
I
mamlakat investorlariga foyda tariqasida berilish
zarur. Shunday qilib
II
mamlakatda ichki ishlab chiqarishning sof usishi
g
segmentga
teng buladi.
II
mamlakatda kapital qo’yilishidan olinadigan foyda pasayishi natijasida
kapital egalarining daromadi
k
j

xajmdan
k
xajmgacha qisqaradi, boshka ishlab
chiqarish omillari egalarining daromadi esa
i
dan
j
g
i


xajmgacha o’sadi.
Jahon xo’jaligi mikyosida karalganda kapitalning bir mamlakatdan ikkinchi
mamlakatga
oqib
o’tishi
natijasida
yalpi
ishlab
chiqarish
xajmi

 

i
j
k
f
e
d
c
b
a








dan

 

k
j
i
h
g
f
e
d
c
b
a










hajmgacha, ya’ni
h
g

hajmgacha o’sadi. Bunda
h I
mamlakatning kapitalini
II
mamlakatga
investitsiyalab samaralirok foydalanish natijasida yuzaga keladi,
g
esa
II
mamlakatga
tegishli bo’lib, shu mamlakatda investitsiyalanadigan kapital hajmini o’sganligi
natijasida vujudga keladi.
Shunday qilib, kapitalning xalqaro harakati (tovarlarning xalqaro harakati kabi)
ishlab chiqarish omillarini samaralirok qayta taqsimlash va ulardan foydalanish
evaziga yalpi umumjahon ishlab chiqarishini o’sishiga olib keladi. Bunda, kapitalni
eksport qiluvchi mamlakatdagi kapital egalarining daromadi o’sadi va boshqa omillar
(ayniqsa mehnat va er) egalari daromadi esa qisqaradi. Kapitalni import qiluvchi
mamlakatdagi kapital egalarining daromadlari qisqaradi va ishlab chiqarishning
114

---

boshqa omillari egalarining daromadlari esa o’sadi.
Mamlakatlarning xalqaro kapital migratsiyasi (XKM) jarayonlarida qatnashishi
bir qator ko’rsatkichlar orqali namoyon buladi. Bularga kapital eksporti (importi)
hajmi, kapital eksporti-importi saldosi, mamlakatdagi xorijiy kapitalli korxonalar
soni, ularda band bo’lganlar soni va boshqalar kiradi. Saldodan kelib chiqib, jahon
xo’jaligi mamlakatlarini kuyidagicha guruxlash mumkin:
-kapitalni eksport kiluvchi mamlakatlar (Yaponiya, Shveytsariya);
-kapitalni import kiluvchi mamlakatlar (AKSh, Buyuk Britaniya);
-taxminiy muvozanatdagi mamlakatlar (Germaniya, Frantsiya).
Boshka gurux ko’rsatkichlar esa kapitalni eksport-import kilish darajasiga
bog’liq holda mamlakatlarning XKM dagi taksimlanishini aks ettiradi. Ular
quyidagilardir:
1) Kapital importi koeffitsienti (K
ik
) - xorijiy kapital (XK)ning mamlakat
YaIMdagi ulushini aks ettiradi:
%
100


ЯИМ
ХК
К
ИК
(
10.1.1.
)
Evropa mamlakatlari ichida eng yukori ko’rsatkich Belgiya va Lyuksemburga
tegishli.
2) Kapital eksporti koeffitsienti (K
ek
) - eksport kilinadigan kapitalni (EK)
mamlakat YaIMga nisbatini aks ettiradi:
%
100


ЯИМ
ЭК
К
ЭК
(10.1.2)
Evropa mamlakatlari ichida maksimal ko’rsatkich Niderlandiyaga tegishli.
3) Mamlakat iqtisodiyotiga sarflanayotgan kapital qo’yilmalarning umumiy
hajmida xorijiy kapitalni ulushini aks ettiruvchi ko’rsatkich:
%
100
)
(


К
D
ХК
К
ЭХ
(10.1.3)
bu erda: K
ex
– ehtiyoj koeffitsienti, XK – xorijiy kapital, D(K) – mamlakatda
kapitalga bo’lgan talab.
AQShning kapitalga bo’lgan ichki ehtiyojlarining 33% xorijiy kapital xisobiga
qondiriladi.
4) Boshka nisbiy ko’rsatkichlar – milliy ishlab chiqarishda xorijiy yoki aralash
kompaniyalarning ulushi, o’tgan davrga nisbatan kapital eksporti (importi)ni o’sish
sur’atlari, mamlakat aholisining har biriga to’g’ri keladigan xorijiy investitsiyalar
summasi va boshqalar.