A. Sh. Bekmurodov, Ya. K. Karrieva, I. U. Nematov, D. H. Nabiev, N. T. Kattaev xorijiy investitsiyalar

K
K
T
T
C
T



(10.2.5.)
bu erda:
T
1
va
T
2
– taqqoslanayotgan variantlar bo’yicha yillik mahsulot
tannarxi.
K
1
=0 ekan, unda taqqoslama samaradorlik ko’rsatkichi
E
s
ab solyut
samaradorlik ko’rsatkichiga aylanadi va uni rentabellik (
R
) orqali belgilash mumkin,
ya’ni:
2
2
1
K
T
X
R


(10.2.6)
118

---

Haqiqatdan ham, K
1
=0 bo’lsa birinchi variant bo’yicha amor tizatsiya ham nolga
teng,
T
1
esa,
X
1
ga teng bo’ladi (T
1
=X
1
). (X-xara jatlar).
Shunday qilib, (X
1
-T
2
) yillik tejashga olib kelayotgan
K
(K
2
, K
1
=0 da) kapital
qo’yilmalari amalga oshirilmoqda. Kapital qo’yilmalar samaralimi yoki yo’qmi
degan savolga quyidagi ko’r satkich yordamida javob berish mumkin:
CK
T
X


2
1
yoki
0
2
1



CK
T
X
(10.2.7.)
Haqiqatdan ham, agarda rentabellik kattaligini
S
bilan taqqoslansa, unda
K
2
samaradorligining sharti bo’lib
E
K
T
X
R



2
2
1
)
(
xizmat qiladi.
Agarda ob’ektning xizmat muddati (
T
) dagi joriy xarajatlar tejamini hisobga
olsak,
unda
loyiha
samaradorligi
quyidagi
tengsizlik
bilan
aniqlanadi:
0
)
(
)
1
(
1
)
1
(
2
1








K
X
X
C
C
C
T
T
Ob’ekt xizmat ko’rsatish muddatidagi SDD:
K
X
X
C
C
C
CDD
T
T
T








)
(
)
1
(
1
)
1
(
2
1
Kapital qo’yilmalar samaradorligini aniqlash uchun o’rtacha yillik sof daromad
(annuitet) dan ham foydalanish mumkin. An nuitet yillik tejam kattaligidan kichik
bo’lmasa, kapital qo’yilmalar varianti samarali hisoblanadi.
1
)
1
(
)
1
(
)
(
2
1






T
T
E
C
C
K
K
X
X
(10.2.8.)
Loyiha samaradorligi darajasini esa, DIM ko’rsatkichi yor damida aniqlash
mumkin. SDD
T
=0 dagi daromadlilik – bu DIM dir.
Pul oqimi unsurlarining har xil vaqtda paydo bo’lishi munosabati bilan ularni
o’zaro taqqoslash muammosi tug’iladi. Chunki, har xil vaqtda olingan bir xil pul
summalarini teng qiymatli deb bo’lmaydi. Biznesning “oltin” qoidasiga muvofiq:
bugungi pullar ertaga olinadigan pullardan qimmatliroqdir.
Moliyaviy tahlillarda vaqt omilini hisobga olishga bo’lgan turli yondashuvlar
qo’llaniladi. Eng tarqalgan uslub bu kelajakdagi ne’matlardan hozirgisi afzalliroq
ekanligining nisbiy darajasini aks ettiruvchi va taqqoslovchi funktsiya uslubidir.
Amaliyotda, ko’p hollarda ushbu maqsad bilan murakkab foizlar ko’rinishidagi
funktsiya qo’llaniladi. Bunday yondashuvda pullarning joriy va kelajakdagi
qiymatlari murakkab foiz formulasi bilan o’zaro bog’langan:
S
n
= S
o
– (1 + r)
n
(10.2.9.)
bu erda:
119

---

S
n
–pul mablag’larining joriy summasi;
S
o
-n ta bir xil vaqt oraliqlaridan keyingi pul mablag’lari summasi
(pullarning qo’shilgan summasi);
r
–bir vaqt oralig’idagi daromadlilik stavkasi (foiz stavkasi).
Buning ma’nosi shundaki, agarda r yillik daromadlilik stavkasiga ega bo’lgan
ishga S
o
so’m pul qo’yilsa, unda n-yildan so’ng biz S
n
so’m pulga egalik qilishimiz
mumkin bo’ladi. Va aksincha, joriy vaqtga keltirilgan, S
n
kelajakdagi pul
summasining real qiymati, quyidagi formula bo’yicha baholanadi:
n
n
o
dm
S
S


(10.2.10.)
bu erda:
d m
n
–diskont ko’paytiruvchisi;
r
-stavkasi
bo’yicha,
n
davriga
tegishli
bo’lgan
diskont
ko’paytiruvchi quyidagi tarzda aniqlanadi:
dm
n
= 1/(1+r)
n
(10.2.11.)
Demak, kelajakdagi daromadlarni joriy vaqt davriga olib kelish jarayoni
diskontlash deyiladi, ya’ni, bugungi olingan bir so’m, bir yildan so’ng olinadigan bir
so’mdan yanada yuqoriroq baholanishini aks ettiradi. Buning sababi faqatgina
inflyatsiya emas, balki daromadlarni ko’paytirishning turli imkoniyatlari mavjudligi
va ulardan voz kechish kelajakdagi muayyan pul summasini yo’qotish bilan tengdir.
Diskont me’yorini tanlash investitsiyaviy tahlilning murakkab muammosidir. Bozor
iqtisodiyoti sharoitlarida diskont me’yori birinchi navbatda korxona pul resurslarini
ishlatish bo’yicha alternativ investitsiyaviy imkoniyatlarni aks ettirishi lozim.
Diskontlash operatsiyasi investitsiyaviy loyihalar samaradorligini baholashda keng
qo’llaniladi, chunki u vaqtning turli davrlariga tegishli daromad va xarajatlarni
taqqoslash imkonini beradi.