D)
iama, muskus o‘rdagi, dengiz cho‘chqasi
5. Nil vodiysida qaysi hayvonlar xonakilashtirilgan?
A) cho‘chqaning bir necha turi, tovuq, o‘rdak, Xitoy g‘ozi,
to‘ti, ipak qurtining bir necha turi, Xitoy arisi, oltin baliq, chamasi
it ham
B) yirik shog4li qoramoi, sharq oti, qoy, echki, cho‘chqa, bir
o‘rkachli tuya, ari turi, kaptar
C) shohli qoramoi, g‘arb oti, qo'y, echki, cho‘chqa, o‘rdak,
g‘oz, quyon
D) lama, muskus o'rdagi, dengiz cho'chqasi
153
IV BO‘LIM. QADIMGI ODAMLARNING HAYOT
KECHIRISH TARZI
Odamzod bundan taxminan 20 ming yil ilgari hayot uchun
qulay bo‘lgan yer sharining barcha tabiiy-geografik zonalariga
tarqalgan va xilma-xil sharoitda yashashga moslashgan. Odamning
muhitga moslanishlari, albatta, asosan ijtimoiy muhit sharoitida
amalga oshgan. Lekin odam evolyutsiyasining dastlabki davrlarida
biotik, abiotik ekologik omillar uning organizmiga o‘z ta’sirini
ko‘rsatgan (hozirgi ilmiy-texnika yuksalishi davriga nisbatan).
Bunday omillar odam populyatsiyasiga har xil yo‘nalishda ta’sir
etgan. Oqibatda har xil geografik zonalaming iqlim sharoitiga
qarab odamzodning har xil adaptiv tiplari shakllangan. Adaptiv
tip deganda tashqi muhit omillariga nisbatan organizimni biologik
reaksiya normasi tushiniladi. U morfofunksional, biokimyoviy,
immunologik belgilarda namoyon bo‘lib, ular kompleks ravishda
organizm yashash sharoitiga optimal moslashishini ta’minlaydi.
Har xil geografik zonalarda adaptiv tip belgilari umumiy
va maxsus elementlardan tashkil topadi. Ularning birinchisiga
tanasining suyak muskul massasi, qon zardobidagi immun oqsillar
miqdori kiradi. Qayd etilganlar odam organizimini tashqi muhitning
noqulay sharoitlariga organizimning umumiy qarshiligini oshiradi.
Maxsus elementlarga gipoksiya (havoda 0 2 kam) kirib, u sovuq va
issiq iqlim bilan aloqalar. Ana shu umumiy va maxsus elementlarni
etiborga olgan holda odamlarni arktik (shimoliy). tropik, mo‘tadil
iqlim, baland tog‘, cho‘l zonalarida yashaydigan odamlarning
adaptiv tiplari farqlanadi. Odamlar yashaydigan har xil geografik
iqlim zonalariga adaptiv tiplar, hayot sharoitini o‘ziga xosligi va
odamlar populyatsiyadagi har xillikni ko‘rib chiqamiz.
Arktika yashash sharoiti turg‘un past harorat, o'simliklaming
kam bo‘lishi, hayvonot dunyosining ko‘pligi ozuqalarning
fasllarga qarab davriy o‘zgaruvchanligi (o‘simlik ozuqalari qisqa
yoz davrida bo‘lishi hayvonlar ozuqasi qushlar, baliqlar, bug‘ular,
154
dengiz hayvoniari yil davomida bo‘lishi) kuzatiladi. Ozuqalar
tarkibida vitamin, oqsil, yog", mikroelementlarko‘p, iekin o‘simlik
uglevodlari kam miqdorda bo'ladi.
Arktika odamlari adaptiv tipiga. asosan, sovuq iqlim va
hayvonlar go‘shtining ta’siri kuchlidir. Shunga ko‘ra odamlar
populyatsiyasi Arktika ekologik tipining suyak - muskul sistemalari
kuchli rivojlangan, ko'krak qafasi keng, qondagi gemoglabin
miqdori yuqori, iligi ko‘p joyni egallaydi, suyaklarda mineral
moddalaming ko‘p bo‘lishi, qondagi oqsillar, xolesterinning
ko‘pligi bilan tavsiflanadi.
Arktik ekologik tipda energiya almashinuvi kuchli, ter-
moregulyatsiya yaxshi rivojlangan boTadi. Termoregulyatsiya-
ning o‘ziga xosligini ko‘rish mumkin. Chunonchi bir xil darajadagi
past haroratda kanadalik indeyslarda teri harorati keskin kamayadi
va lekin modda almashinuvi oz o‘zgaradi. Oq tanlilarda esa teri
harorati oz pasaysa ham kuchli titroq bo‘lib, modda almashinish
jadallashadi.
Tropik va subtropik oikalarning ayrim j oy lari dag ina odamlar
istiqomat qiladilar, Bu jovlarda harorat o‘ta yuqori, namlik ham
ko‘p. Nam o ‘rmonlar quruq balandliklar, tekislikliklari bilan
o‘zaro farqlanadi. Bu o‘lkalarda o"simlik maysalari nihoyatda
ko‘p. Nam o'rmonlarda hayvonlar kam, aksincha, savanna cho‘l
biyobonlarida hayvonot olami xilma-xil. Ayniqsa, yirik hayvonlar
nihoyatda ko‘p. Hayvonot dunyosining boyligi va turli-tumanligi
xarakterli tarqatuvchilari ham ko‘p bo‘lad.i. Tropik adaptiv tipni
shakillanishining asosiy omili boMib issiq nam iqlim, nisbatan kam
boTgan ozuqa sanaladi.
Tropik adaptiv tipga mansub bo‘lgan odamlarda tanasi uzun,
muskullari unchalik yaxshi rivojlanmagan, tana og‘irligi kam, oyoq
qoTlari nisbatan uzun, ko‘krak qafasi nisbatan kichik, teridagi
ter bezlarining soni nisbatan ko‘p bo‘lishi hisobiga teming ko‘p
ajralishi, modda almashish, yogTami sintez qilinishi kam ekanligi,
xolesterinning qondagi konsentratsiyasi kamligi bilan tavsiflanadi.
155
Mo‘tadil iqlim sharoitidagi odamlar populyatsiyasining
ekologik tipida modda almashinish darajasi, arktik va tropik tub
aholi populyatsiyasining o'rtasida bo‘ladi. Bu zona issiq va namlik
miqdori bo‘yicha o‘zaro farq qiladi. Ular orasida quruq cho‘l,
yarim cho‘llar bilan tog‘gacha bo‘lgan maydonlar bor. Harorat va
namlikning keskin о‘zgarishi mo‘tadil iqlim sharotida kuzatilmaydi.
Tog‘ adaptiv tipi yashaydigan joy atmosfera bosimi va havo
tarkibida kislorod miqdorining kamligi bilan xarakterlanadi. Baland
tog‘larda yashovchi odamlar populyatsiyasida (uning qanday irqqa
mansubligidan qat’iy nazar) moddalar almashinuvi jadal, naysimon
ko‘rinishidagi suyaklar uzun bo‘lishi, ko‘krak qafasining kengligi,
qon tarkibidagi eritrotsitlarda gemoglobin miqdori ko‘p bo‘lishi
bilan xarakterlanadi.
Olimlaming fikricha, yuqorida bayon qilingan odamlar
populyatsiyalari adaptiv ekologik tiplari orasida eng qadimgi
davrda shakllangani tropik tip sanaladi. U aw alo, Afrikada keyin
uning boshqa o‘lkalarida shakllanishi davom etgan.
Odamlar populyatsiyasini mo‘tadil ekologik adaptiv tipi, tro
pik tipni genetik va fenotipik polimorfizm asosida shakllangan.
Ularning shakllanishi Yevrosiyoda, keyinchalik Shimoliy Amerika-
ning mo‘tadil iqlim sharoitida amalga oshgan. Bu ekologik adaptiv
tip yevropeoid va mongoloid irqlar zaminida shakllangan. Odamlar
populyatsiyasi Yevrosiyo va Shimoliy Amerikaning shimolida
yashashga o‘tishi bilan ekologik adaptiv tip vujudga kelgan.
Bundan mustasno Janubiy Patogoniya, olovli yer orollarida va
Janubiy Amerikaning Antraktidaga yaqin zonasida indeyslar arktik
tipiga xos belgilarga ega bo‘lganlari ham shakllangan.
Tog‘ adaptiv ekologik tipi ham irqiy holatdan qat’iy nazar
yevropaliklar Ural, Kavkaz, Pomir, Himolay hamda Tibet, Tyan-
Shan, And tog‘larida mongoloid irqi populyatsiyalari asosida
shakllandi.
Tog‘ ekologik adaptiv tipi eng yangi adaptiv tip hisoblanadi.
Keyingi vaqtlarda odamlarning shahar ekologik adaptiv tipi
156
shakllandi. Ular doimiy ruhiy reaksiyalar, kechinmalar ta’siriga
morfofunksional jihatdan chidamlidirlar.
Dostları ilə paylaş: |