A. T. G 'o fu ro V, S. S. F a y z u lla y e V, A. K. R a X im o V, B. Z o X id o V a, F. I. M a tk a r im o V

3. Tog‘ adaptiv 
tipining shakllanishida havoning tarkibida 
kislorod miqdorining kamligi o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Shu sababli 
tog‘ rayonlarida istiqomat qiluvchi aholida uning qaysi irqga 
kirishidan qat’iy nazar moddalar almashuvi jadal bo‘lib, ko‘krak 
qafasi keng, qon eritrotsitlarda ko‘p bo‘lishi kuzatiladi. Markaziy 
Osiyo aholisi orasida tog4 adaptiv tipga mansub populyatsiyalar 
ham uchraydi. Bunday populyatsiyalar qirg‘izlar, o ‘zbeklar, tojiklar 
aholisi o‘rtasida topiladi.
4. Sahro, yarim sahro, cho‘l adaptiv tipi. 
Quyosh nurlari 
kuchli, issiq va quruq, o‘ta kontinental iqlim sharoitida shakllanadi. 
Bu tipdagi odamlar issiqlik ko‘p ajratishi, ter bezlarining yaxshi 
rivojlanganligi, ko‘p suv iste’mol qilish bilan tavsiflanadi. Marka­
ziy Osiyo hududida yashovchi aholining ko‘pchiligi ushbu adaptiv 
tipning vakili sanaladi.
Shunday qilib, uzoq tarixiy taraqqiyot jarayonida odamlar 
ekologik omillar ta’sirida ixtisoslashib bir-biridan ayrim belgi 
hossalari bilan farq qiluvchi adaptiv tiplarga ajralgan.
Adaptiv tiplar irqiy mansubligidan qat’iy nazar tur genofondi 
bilan belgilanuvchi moslangan mexanizmlar asosida, malum bir 
ekologik muhitga moslashish natijasida shakllangan.
SavoIIar:
1. Dasht yashash hududini tavsiflab bering?
2. Dasht yashash hududida qanday irqlar istiqomat qiladi?
3. Dasht yashash hududida tropik yashash hududi nimalar 
bilan farqlanadi?
4. Tropik yashash hududini va unda yashovchilami tushun­
tiring?
5. Tog‘ yashash hududi va unda yashovchi irqlarni yoriting?
148

---

6. Qanday adaptiv tiplami bilasiz?
7. Markaziy Osiyoda qanday adaptiv bor?
Arxeologik dalillar
Arxeologik dalillar u yoki bu madaniy o‘simliklarning kelib 
chiqish markazlari dehqonchilikni xronologik ravishda tarixan 
tiklash uchun aniq materiallar beradi.
Arxeobotanika, paleoetnobotanika qadimgi holdagi qishloq 
ho‘jalik ekinlarining mevasi, urug‘i, poyasi, bargi yoki uning 
ko‘pgina holatdagi nusxalarini tadqiq qiladi. Bunday materiallar 
arxeologik qazilmalarda uchrashi mumkin. Ulami tadqiq qilish 
orqali qadimgi formalami tiklash va dastlabki dehqonchilik haqida 
mushohada yuritish mumkin. Madaniy o‘simliklaming qoldiqlarini 
radiouglerod metodi orqali tahlil qilish yo‘li bilan qadimgi odam 
yashagan manzilgohlar o‘simlik, dehqonchilikda ishlatilgan mehnat 
qurollarining yoshini aniqlash mumkin.
Hozirgi vaqtda olimlar qadimgi dehqonchilik boshlanishini 5 
ta toifaga ajratadilar:
1) ovchilik va уig‘machilik
2) jadal yig‘machilik
3) jadal ravishda biror o‘simlik turini yig‘ish. U dastlabki 
dehqonchilikning kelib chiqishi uchun zamin vazifasini o‘tagan
4) haqiqiy dehqonchilik
5) o ‘troq holdagi dehqonchilik.
Agar bu toifalardan birinchisi dehqonchilikka aloqador emas- 
ligi e’tiborga olinsa, qolgan 4 tasi ibtidoiy dehqonchilik tarixiga 
tegishli deb hisoblash mumkin.
Qadimgi dehqonchilik dunyoning turli qit’alarida turlicha 
muddatlarda paydo bo‘lgan. Bu jarayon eramizdan oldingi 11-6 
ming yillar muqaddam paydo bo‘lgan deb tahmin qilinadi.
Dehqonchilikka o‘tishning asosiy sabablari to‘g‘risida 
yagona fikr yo‘q. Ba’zi olimlar bunga sabab iqlimning o‘zgarishi
149

---

desa, boshqalar yovvoyi o ‘simliklaming yoppasiga kamayishi 
deydilar. Yana boshqa bir guruh olimlar ongsiz ravishda uy atrofida 
o‘simliklami tanlash deb ko‘rsatadilar. Agar odamlar yirik urug' 
va mevalami iste’mol qilgan, maydalarini atrofga tashlaganlar 
deb faraz qilinsa, u holda dastlabki ongsiz tanlash ijobiy emas, 
salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin edi. Ovchilik va termachilik 
muntazam emasligi ham dastlabki dehqonchilikning kelib chiqishi 
uchun asos deb ta’kidlovchilar ham mavjud. Lekin ularning birortasi 
ham ibtidoiy dehqonchilik sababini tushuntira olmaydi. Yovvoyi 
o‘simlik uruglarini maydalaydigan qadimgi tosh tegirmonlar, 
eramizdan oldingi XVI asrda Fors ko‘rfazida, XII—XIV asrlarda 
Nil vodiysida qoilanilgan. Chamasi, Fors ko‘rfazining kichik 
bu qismida yovvoyi o‘simlik urug‘larini ovqatga ishlatish va 
non tayyorlash yo‘lga qo'yilgan, Bu kashfiyot tezda atrofga 
tarqalib, Nil daryosining quyi oqimida keyinchalik Frot va Dajla 
daryolari oralig‘ida yashovchi qabilalarga ham tarqalgan. Ibtidoiy 
dehqonchilikka o‘tish o‘simliklami sun’iy ravishda o‘stirish, shu 
yerda boshlangan. Ibtidoiy dehqonchilikning bu joyda boshlani- 
shiga Frot va Dajla daryolari oraligidagi joylarning qulay obi - 
havosi, suvga serobligi, unumdor tuprogi sabab boigan.
Eramizdan oldingi VII-VIII ming yilliklar dehqonchilik Kichik 
Osiyo va Kavkazda, 5000 ming yil muqaddam Shimoliy Afrikada 
tarqalgan. Eramizdan oldin 4000 yillar davomida dehqonchilik 
eski dunyoning g‘arbiy qismida boMib, boshqa joylarda odamlar 
hali ham termachilik, ovchilik va baliq ovlash bilan mashg‘ul 
bo‘lishgan.
Juda ko‘p tarixchi olimlar termachilikdan dehqonchilikka 
о‘tish qadimgi odamlarda muqarrar boigan, chunki 
ibtidoiy 
dehqonchilik oz boisada hayot uchun zarur narsalarni yetishtirish 
uchun qulay degan fikrdalar. Lekin qishloq xo‘jaligida uy 
hayvonlaridan foydalanmay turib, faqat q o l kuchi bilan yerni 
yumshatishni amalga oshirish nihoyatda mushkul boigan, Bu
150

---

fikr turli dalillar bilan isbotlangan. Ibtidoiy dehqonchilik bilan 
olinadigan mahsulot, ovla§h tufayli olinadigan mahsulot yoki 
termachilik bilan olinadigan mahsulotga qaraganda unchalik yuqori 
bo‘lmagan.
Yangi dunyoda qulay ekologik sharoit Peru qirg‘oqlarida 
bo‘lib, mahalliy aholining ko‘pchiligi eramizdan oldingi 7 
ming yilliklarda maxsus dehqonchilikning paydo bo‘lishiga 
asos solishgan. Ibtidoiy dehqonchilik asta - sekinlik bilan And, 
Markaziy Amerika orqali shimolga ham tarqalgan. Eski dunyoda 
Janubiy sharqiy Osiyoda undan oldin Sharqiy Osiyoda, okeanga 
yaqin yerlarda odamlar dehqonchilik bilan shug‘ullangan. Nihoyat 
eramizgacha bo‘lgan ikkinchi ming yilliklarda tropik Afrikaning 
ko'pgina viloyatlaridagi odamlar ham dehqonchilik bilan mashg‘ul 
bo‘lgan. Eramizdan oldingi ming yilliklarda dehqonchilik yangi -
yangi hududlarga tarqalgan. Dehqonchilikning rivojlanishi insonni 
yanada progressiv taraqqiy otiga salmoqli hissa qo‘shgan.
Keyingi yillarda fan va texnikaning rivojlanishi, tabiat haqidagi 
bilimlammg kengayishi, insoniyat tabiatning noqulay sharoitlariga 
qarshi kurashishi tufayli uni yana-da ko‘proq o ‘zlashtirish 
imkoniyatiga ega boMdi.