A zərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Layihə işi unec biznes Məktəbi Fənn: Kiber Hüquq Müəllim

1. KİBERMƏKANDA TƏHLÜKƏSİZLİYİN ƏSASLARI VƏ PRİNSİPLƏRİ.

“Kiber“ sözü “kibernetika” sözündən yaranmışdır. “Kibernetika” termini qədim yunan dilində “kibernetes” sözündən alınmış, mənası idarə edən deməkdir. İnternet texnologiyalarının inkişafı ilə “kiber“ əsaslı yeni sözlər yaranmağa başladı, bu sözlərdə “kiber“ sözü “İnternet və virtual reallığa aid olan” mənasında işlənir.

“Kiberməkan“ sözü ilk dəfə kanadalı yazıçı-fantast Uilliam Gibson tərəfindən 1982-ci ildə işlədilmişdir. Müəllif sonrakı əsərlərində kiberməkanı “unversal qarabasma” kimi təsvir edir. Bizi əhatə edən kiber ekosistemi qlobal və dinamik olub yüz minlərlə şəbəkəni və milyonlarla qurğuları əhatə edir.
Kiberməkan anlayışına müxtəlif ölkələrin rəsmi dairələrində müxtəlif isahlar verirlər. Məsələn, ABŞ-da kibertəhlükəsizlik üzrə milli strategiya ilə bağlı sənədlərdə göstərilir ki, kiberməkan yüz minlərlə bir-biri ilə əlaqəli kompüter, server, kabel, kommutator və yönəldicilərdən ibarət olub, dövlətin kritik infrastrukturunun normal işini təmin edir.
Bu isə o deməkdir ki, kiberməkan ölkədə iqtisadiyyatın inkişafında və milli təhlükəsizlikdə mühüm rol oynayır. Sənədlərdə o da göstərilir ki, kiberməkan real coğrafiya ilə əlaqəlidir və geosiyasətin əsas elementidir. Belə ki, kommunikasiyalar, serverlər və texniki əlaqələr coğrafi lokalizasiyaya malikdirlər. Digər tərəfdən kiberməkan domen zonalara, istifadə olunan dilə və dövlət nəzarətinə görə milli identifikasiyaya malikdir.
Kiberməkan fiziki coğrafiyanı xüsusi şəkildə xarakterizə edir: müxtəlif xidmətlər, naviqasiya cihazları, texniki qadjetlər və mobil cihazlar, sensorlar informasiya axınından, qurğulardan və insanlardan ibarət interaktiv xəritə yaradırlar. Kiberməkan kiberəməliyyatların reallaşdırıldığı məkandır. Kiberməkanda informasiya əməliyyatları hücum, müdafiə və kəşfiyyat xarakterli olurlar.
Kiberməkan - metaforik abstraksiya, fəlsəfədə və kompüter texnologiyalarında istifadə edilən və virtual reallıq olan “daxili”kompüter şəbəkələri. Kiberməkanı real İnternet ilə qarışdırmaq olmaz. Bu şərhdən istifadə edərək deyə bilərik ki, İnternet hadisələri serverlərin və ya iştirakçıların fiziki olaraq yerləşdiyi ölkələrdə və ya şəhərlərdə deyil, daha çox kiberməkanda baş verir. Bu, paylanmış xidmətlərin geniş istifadə olunduğu, anonim və ya psevdoanonim rabitələr səbəbindən şəbəkə iştirakçılarının şəxsiyyəti və yerinin müəyyən edilə bilmədiyi məqamda məsələlərə baxmağın ağlabatan üsuluna çevriləcək. Kiberməkanda hər bir dövlətin və hər ölkənin qanunlarını tətbiq etmək qeyri-mümkün olacaq.
Adi insanların həyatımıza tədricən daxil olmağa başlayan elmi fantastikaya o qədər də tənqidi yanaşmaması ilə yanaşı, “kiberməkan” metaforasının uğuru əsasən “Kompüter” peşəsinin bölünməsindədir. Kiberməkan anlayışı təkcə kompüter və fəlsəfi bilik sahələrində deyil, həm də populyar mədəniyyət məhsullarında istifadə olunur.Kibertəhlükəsizlik kompüter sistemlərinin, şəbəkələrinin, proqramlarının və məlumatlarının haker hücumları, viruslar, zərərli proqramlar və digər rəqəmsal təhlükələr daxil olmaqla kiber təhlükələrdən qorunması ilə bağlı fəaliyyət sahəsidir.
Onun məqsədi məlumatın məxfiliyini, bütövlüyünü və əlçatanlığını təmin etmək, həmçinin kompüter sistemlərinə və istifadəçilərə zərərin qarşısını almaqdır.
“Kibertəhlükəsizlik” anlayışını informasiya təhlükəsizliyindən fərqləndirmək lazımdır: onlar tez-tez sinonim kimi istifadə olunur, lakin əslində kibertəhlükəsizlik kiberməkanda hücumlardan qorunmağa aiddir və informasiya təhlükəsizliyi məlumatların, yəni informasiyanın hər hansı bir məlumatdan qorunması ilə məşğul olur.
Kibertəhlükəsizlik davamlı iqtisadi inkişaf üçün artan problem yaradır. Kiberməkanda baş verən hadisələr istənilən ölkənin təhlükəsizliyinə, rifahına və dayanıqlığına təsir göstərə bilər və onun rəqəmsal transformasiyasının faydalarını sarsıda bilər.  Kibertəhlükəsizlik və kiberməkan imkanlarının təkmilləşdirilməsi həm inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün getdikcə artan prioritetə ​​çevrilir. Bununla belə, bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələr kiberməkan risklərini effektiv şəkildə idarə etməkdə böyük çətinlik çəkirlər, çünki onların hələ kifayət qədər imkanları, resursları, bacarıqları, institusional potensialı, siyasət və tənzimləyici çərçivələri yoxdur.
Rəqəmsallaşmanı artıran inkişaf etməkdə olan ölkələrin qarşılaşdıqları kibertəhlükəsizlik problemlərini dərk etmək vacibdir. Bu ölkələr və inkişaf ictimaiyyəti üçün ilk addım kibertəhlükəsizliyə prioritet vermək və kibertəhlükəsizliyə milli təhlükəsizlik və ya hüquq-mühafizə məsələsi deyil, inkişaf məsələsi və davamlı artımın təminatçısı kimi baxaraq onu milli və beynəlxalq səviyyələrə qaldırmaqdır.
Kibertəhlükəsizlik səylərinin maliyyələşdirilməsi və onların uzunmüddətli davamlılığının və miqyasının təmin edilməsi bir çox ölkələr üçün əsas problem olmaqda davam edir. Bəzi hallarda, aşağı və orta gəlirli iqtisadiyyatlarda kibertəhlükəsizlik qalıq əsasda, yəni qalıq İT büdcələri hesabına maliyyələşdirilir. Bu təcrübə qeyri-mümkün və qeyri-davamlı görünür. Kiberməkana davamlı olaraq sərmayə qoyulmalıdır; rəqəmsal texnologiyalar və rəqəmsal inkişafla məşğul olan hər bir nazirlik və idarə üçün maliyyə vəsaiti milli büdcədə nəzərdə tutulmalıdır.  "Kibertəhlükəsizlik bir dəfə investisiya edə biləcəyiniz və gördüyünüz işdən razı qala biləcəyiniz bir şey deyil - bu daimi və dəyişən bir vəzifədir" dedi Regine Grinberger.
Kifayət qədər potensialın, bacarıqların və təcrübənin inkişaf etdirilməsi üçün davam edən başqa bir problem, ixtisaslı kiberməkan mütəxəssislərinin qlobal çatışmazlığıdır. 2025-ci ilə qədər dünyada 3,5 milyondan çox doldurulmamış iş yerinin olması gözlənilir kiberməkan sahəsində səlahiyyətlilər, xüsusən də inkişaf etməkdə olan ölkələrin hökumətləri dövlət sektorunda ixtisaslı kiberməkan işçi qüvvəsini inkişaf etdirmək və saxlamaqdan narahatdırlar.