A21 Avezbayev S

Nazorat savollari 
1. Qishloqning chegara chizig'i nima va bu chiziq ichidagi yer-
lardan foydalanishning qanday xususiyatlari bor? 
2. Shaharning chegara chizig'ini belgilash va zgartirish loyi-
hasining mazmuni nimaiardan iborat? 
3. Shahar hududiga qanday turiardagi loyihaviy hujjatlar tuziladi 
va shaharning yer x jaligi tuzilishi loyihasining mazmuni ni-
malardan iborat b ladi? 
4. Qishloqning chegara chizigi qanday maqsadda belgilanadi? 
Bu chiziqlarni belgilash loyihasining mazmuni va uni ishlash 
usuli qanday? 
162 
© 

---

VIII bob. 
MA'MURIY-HUDUDIY B LINMALARNING 
CHEGARALARINl JOYLARDA BELGILASH. 
YERDAN FOYDALANISHDAGI CHEKLASHLAR VA 
MAJBURIYATLAR 
l. Ma'muriy~hududiy va boshqa b linmalarning chegaralarini 
joylarda belgilash (tiklash, yerlarni chegaralash) 
Chegaralash — har xil mulkchilikdagi (davlat, jamoa, xususiy) 
yerlar chegaralarini belgiiashning qonunda belgilangan jarayoni 
boiib, u yer tuzish ishlari tarkibiga kiritiladi. Yer tuzish chiz-
malarini tuzish, x jaliklararo va x jalikda ichki yer tuzish loyi-
halarini ishlashgacha quyidagi chegaralash ishlari katta ahamiyatga 
ega: 
— joylarda ma'muriy-hududiy boiinmalarining chegaralarini 
belgilash; 
-- maxsus huquqiy tartibga ega yerlar hududlari chegaralarini 
belgilash; 
— yer egaliklari va yerdan foydalanishlar chegaralarini belgi-
lash (tiklash) va mustahkamlash. 
Joylarda ma'muriy-hududiy boiinmalar chegaralarini belgilash 
(Qoraqalpo iston Respublikasi, viloyatlar, tumanlar va boshq.) 
ular zgarganda yoki ularga aniqlik kiritilganda ma'muriyat 
tashabbusi b yicha tkaziladi. 
Ma'muriy-hududiy boiinmalarning yangilarini tashkil etish 
yoki birlashtirish, qayta tashkil etish, mavjudlarini tugatish, ular-
ning chegaralarini va nomlarini zgartirish davlat hokimiyati or-
ganlarining vakolatlari tarkibiga kiradi. 
Respublikaning, viloyatning ma'muriy-hududiy boiinishini 
qayta tashkil etish tarixiy, milliy va x jalik sabablaridan kelib 
chiqadi va respublikamiz hududini qayta taqsimlashda, yangi yer-
larni zlashtirishda, to -kon sanoati obyektlarini joylashtirishda, 
tabiiy (milliy) parklarni shakllantirishda va sh. . amalga oshirila-
di. 
Ma'muriy-hududiy b linmalarning chegaralari korxonalar, 
muassasalar va tashkilotlar chegaraiari bilan birlashtirilishi sababli, 
ularga ham yer tuzish uchun an'anaviy boigan talablar — tushu-
narlilik, aniqlik, tur unlik va joylarda aniqlashga qulaylik, tabiiy 
majmuaning chiziqli elementlarini (geomorfologiyaning, gidro-
163 

---

grafiyaning, tuproq va simlik qoplamalarining), hududning 
infratizimi tuzilishini hisobga olish q yiladi. Masalan, ma'muriy 
tuman chegaralarining qanday joylashishiga yer egaliklari va yer-
dan foydalanishlarning shakli, ishlab chiqarishni tashkil etish va 
boshqarish sharoitlari bo liq b ladi. 
Joylarda ma'muriy-hududiy b linmalarning chegaralarini bel-
gilashdan oldin ma'muriy tumanning yer tuzish chizmasi ishlana-
di. Ular hudud tarkibi bilan ma'muriy tuman nizomida k rsatila-
di. 
Ma'muriy-hududiy b linmalarga zgartirishlar aholi. mahal-
liy boshqaruv va davlat hokimiyati organlari tashabbuslari 
b yicha kiritiladi. Barcha vaziyatlarda ham, shu hududda yashay-
digan aholining fikrini hisobga olish majburiy hisoblanadi, Ishlarni 
bajarish tartibi va ketma-ketligi qonunlar bilan btigilanadi. 
Mazkur holatda yer tuzish jarayoni tayyorgarlik ishlarini 
tkazishni, loyihani tuzishni, uni k rib chiqish va tasdiqlashni, 
joylarga k chirishni, yer tuzish hujjatlarini rasmiylashtirishni 
nazarda tutadi. lshlarning murakkablik darajasi va mehnat si imi 
qamrab olinadigan maydonga, yer egaliklari va yerdan foydala-
nishlar soniga, joyning topografik sharoitiga bogiiq b ladi. 
Tayyorgarlik ishlarida qatnashuvchilar tarkibi belgilanadi va 
ularning istaklari aniqlanadi, huquqiy hujjatlar, xaritaviy va yer 
hisobi materiallari, yer tuzish chizmalari va ioyihalari rganiladi, 
masalani yechish yoilari beigilanadi, loyihalash uchun topshiriq 
tuziladi. K p sonli korxonalar, muassasalar va tashkilotlar qam-
rab olinadigan murakkab vaziyatlarda q shni tumanlar vakillari-
dan ishchi komissiya tuziladi. Umumiv masalalarni yechishda 
1:50000 (ayrim hollarda 1:75000, 1:100000) masshtabdagi xari-
taviy asosdan foydaianiladi. Aniq maiumotlar chegaraning ikki 
tomonida joylashgan korxonalar va x jaliklarning yer egaliklari va 
yerdan foydalanishlarining 1:10000 masshtabdagi (ayrim hollarda 
1:5000, 1:2000) rejalarida k rsatiladi. Asosiy e'tibor yerlarning 
sifatiga va x jalik uchun yaroqliligiga, qishloqlar va ishlab chiqa-
rish markazlarining mavjudligiga, yoi va boshqa aloqalarning 
ahvoliga qaratiladi. Kameral va dala tayyorgarligida yi ilgan 
maiumotlar maxsus dalolatnomaga va yer tuzish izlanishlari chiz-
masiga tushiriladi. Bunda ma'muriy tuman chegaralarini belgilash 
uchun topshiriq ham rasmiylashtiriladi, u asosan joylashishiga 
zgartirish kiritiladigan yer egaliklari va yerdan foydalanishlarni 
tavsiflovchi k rsatkichlardan tashkil topadi. 
164 

---

Ma'muriy tuman chegaralarini belgilash loyihasini tuzish, 
k rib chiqish va tasdiqiash natijasida loyihaviy reja va texnik-iqti-
sodiy hisob-kitoblarni va asoslashlarni z ichiga olgan 
tushuntirish xati rasmiylashtiriladi. Yangi chegara gidrografiya tar-
moqlari elementlari (daryolar va daryochalar, soylar, suv oqish 
chiziqlari) b ylab joylashtiriladi, magistral kanallar, y llar, 
rmon polosalari bilan birlashtiriladi, ekologik-x jalik rayon-
lashtirish b laklarining joylashishi hisobga olinadi. Yerlarning 
yirik massivlarini tumanlar orasida taqsimiash korxonalar va x ja-
liklar, ularning ishlab chiqarish b limlarining me'yorida faoliyat 
k rsatishlarini taminlaydigan qilib, qishloqlar va ishlab chiqarish 
markazlari joylashishlari bilan moslashtiriladi. Tumanlararo 
chegaralarning joylardagi rinlarining zgarishi katta b lmagan-
da, yerlarni qayta taqsimlash yer uchastkalarini almashish (teng va 
teng b lmagan lchamlarda), yerlarni korxonalar va x jaliklar 
tomonidan sotib olish hisobiga amalga oshiriladi. Yerlarni tuman-
lararo taqsimlashdagi, ma'muriy tumanlarning yiriklashishi va 
b linishlaridagi katta zgarishlar uchun asos b lib zbekiston 
Respublikasi davlat organlarining qarorlari xizmat qiladi. 
Texnik-iqtisodiy hisob-kitoblar chegaralarni belgilash loyihasida 
qabul qilingan yechimlarni asoslash uchun bajariladi. Yerlarning 
mahsuldorligini, kapital hujjatlarni, ishlab chiqarishning daro-
madliligini, ijtimoiy talablarning qondirilishini. ekologik xavfsizlik 
darajasini z ichiga oladigan k rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. 
Ma'muriy tuman chegaralari loyihasini joylarga k chirish 
texnik jihatdan joylarda korxonalar va x jaliklarning tashqi 
chegaralarini joylashtirish bilan bir xil b 'ladi. Dala ishlarida bar-
cha manfaatdor yer egalari va yerdan foydalanuvchilarning vakil-
lari qatnashadi, ular chegaralarni kelishish bayonnomasiga imzo 
chekishadi. Chegaralar chegara belgiiari. biian, ular bir-birlaridan 
t ridan qaraganda k rinadigan masofada (1—2 km) rnatilib, 
mustahkamlanadi. Yer konturlari chegaralar bilan b linganda, 
chegara chizi i b ylab yer haydalib, egat olinadi. Chegara belgi-
lari rnining aniqligi ularni geodeziya tarmo i nuqtalariga 
bo lash bilan ta'minlanadi. 
Chegaralarini belgiiashning texnik hujjatlari q shni tumanlar 
va viloyatlar ma"muriyat!ariga taqdim etiladi va saqlash uchun 
loyiha tashkilotiga topshiriladi. Yer egalariga vayerdan foydala-
nuvchilarga ularning yerga h lgan huquqlarini aniqlovchi yangi 
hujjatlar beriladi. 
165 

---

Maxsus huquqiy tartibga ega yeriar hududlari chegaralarini 
belgilash, bunday hududiarni ajratishda, ularning chegaralariga 
aniqlik kiritishda yoki zgartirishda tkaziladi. 
Ushbu hududlarning maxsus huquqiy iartibi (zarur hollarda 
ularning chegaralari ham) yerga egalik qilish va yerdan foydala-
nish huquqini beruvchi hujjatlarda aks ettiriladi. Chegaralar joy-
larda chegara belgilari bilan k rsatiladi. 
Maxsus huquqiy tartibga ega hududning hammasiga mos ma'-
muriyat uchun zarur chegaralar joylashishini (chegaraiar joy-
Iashishi chizmasi); davlat geodeziya tarmo iga bo Iangan burilish 
nuqtalari koordinatalarini; yerlarning toifalar. yer egalari, yerdan 
foydalanishlar va yer turlari b yicha maydonlari eksplikatsiyasini; 
yeriardan foydalanishning huquqiy maqomi, tartibi va shartlarini; 
k rsatilgan hududning lchamlariga bo liq zarur masshtabdagi 
loyiha rejai, chegaralarning joylashishini kelishish va joylasha-
digan rnini tasdiqlash, hamda chegaralarni joyiga k chirish 
b yicha maMumotlarni z ichiga oladigan chizrna hujjatlar tay-
yorlanadi. 
Yer qonunchiligida tabiatni muhofaza qilish, rekreatsiya va 
q riqxona maqsadlariga m ljallangan mintaqalardagi yerlardan 
foydalanishning ham maxsus tartibini va shartlarini belgilash 
nazarda tutiladi. 
Korxona (tashkilot, muassasa) maqomiga ega iabiatni muho-
faza qilish obyektiari boshqa toifalardagi yeriardan, yer egaliklari 
va yerdan foydalanishlardan x jaliklararo yer tuzish jarayonida 
ajratiladi. Tabiatni muhofaza qilish va yerdan maxsus tartibda foy-
dalanishning har xil mintaqalari yerdan foydalanuvchilarning 
asosiy toifalari tarkibidan chiqarilmaydi, ularmng chegaralari esa 
joylarda maxsus axborot beigilari bilan belgilanadi. 
Yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning yangi chegaralari 
ular yangidan tashkii qilinganda, ular tartibga solinganda, yer 
uchastkalari mavjud x jaliklarga q shilgan yoki yerlarning bir 
qismi boshqa korxonalarga (tashkilotlarga, muassasalarga) olib 
berilganda loyihalanadi. 
Chegaralar, ular ancha siniq va o
:
tks: qirrall b lganida kv ri-
lanadi, sababi, siniq chegaraiar atrofdagi yer uchastkaiaridan 
t ri foydalanishni qiyinlasnttraclu qishloq x jalik texnikasini, 
qishloq x jalik ekinlarini yetishtirish va mehnatni tashkil etish-
ning il or texnologiyalarini q liash va uiardan samarali foydala-
nish imkoniyatini cheklaydi. 
166 

---

Siniq chegaralarni t rilashda yangilarini shunday belgilash 
kerakki, bunda u iloji boricha t ri chiziqli b lsin (joyning 
sharoiti bunga y l q ysa), berilgan y nalish b yicha tsin, u 
bilan kesiladigan (beriladigan va olinadigan) yer ucha'stkalarining 
maydonlari esa teng b lsin. Berilgan y nalish yaqin joylashgan 
y lga, kanalga, rmon polosasiga, elektr uzatish chiziqlariga, 
quvur tkazgichlarga va boshqa yaqin joylashgan chiziqli ele-
mentlarga parallel qilib tanlanadi. Bu dalalarning uzun tomonlari-
ni mexanizmlar bilan ishlov berishga qulay, parallel qilib loyiha-
lash imkonini beradi. 
Berilgan nuqtadan chegaralarni r ri chiziq b yicha t ri-
lash, ochiq joylarda bu nuqtani yangi chegarada tayanch sifatida 
saqlash zarur b lganda q llaniladi. 
X jaliklararo yer tuzish jarayonida tez-tez yer egaliklari va 
yerdan foydalanishlar chegaralarini tiklash, ya'ni y qolgan 
chegara belgilarini yangilash zarurati paydo b ladi. Bunda mahal-
liy sharoitlarga bo liq h ida quyidagi yechimlar b lishi mumkin: 
— qator q shni chegara belgilari saqlangan, ikkita nuqta 
orasidagi bir necha belgilar y qolgan; 
— q shni belgilar saqlanmagan, ammo ikkita saqlangan, 
orasida belgilar y qolgan nuqtalar bir-birlaridan k rinadi; 
— saqlangan nuqtalar bir-biriaridan k rinmaydi va ular orasi-
da bir necha chegara belgilari y qolgan. 
Birinchi va ikkinchi vaziyatlarda chegara belgilarini tiklash 
uchun teodolit va lchash tasmasidan foydalanish mumkin, uch-
inchi vaziyatda q shimcha teodolit y li tkaziladi. 
Har xil geodeziya asbobiari mavjudligida chegaralarni belgi-
lashning (tiklashning) har xil usullaridan foydalaniladi. Ammo 
barcha vaziyatlarda ham geodeziya lchashlari va hisoblashlar-
ning talab etiladigan aniqligi saqlanishi kerak. 
Ma'muriy-hududiy b linmalar, maxsus huquqiy tartibga ega 
hududlar, yer egaliklari va yerdan foydalanishlar chegaralarini bel-
gilash (tiklash) hamma vaqt nafaqat texnik (geodezik), balki 
huquqiy mazmunga ham ega b ladi. Bunday ishlar amaliyotda , 
k pchilik hollarda chegaralash deb ham ataladi. Ularning huqu-
qiy mazmuni quyidagi sabablardan kelib chiqadi: 
— chegarani belgilash hamma vaqt ham yer tuzish brqali, 
hokimiyat organlari qarori asosida va harakatdagi qonunlarga mos 
tarzda amalga oshiriladi; 
— chegaralar majburiy tarzda yer tuzish qatnashchilari bilan 
167 

---

kelishilishi, bu kelishish bayonnoma bilais tasdiqlanishi sababli, 
ma'lum ishni bajarish tartibiga rioya qilinadi; 
— chiziqlar uzunligi, rumblari k rsatilgan chegaralarni joy-
iashtirish chizmasi va boshqa ma'lumotlar yerga b lgan mulkchi-
lik huquqini tasdiqlovchi guvohnomani berish b yicha yer tuzish 
ishida b ladi, u qonunda belgilangan tartibda k rib chiqiladi, 
tasdiqlanadi va r yxatga olinadi; 
— joylarga k chirilgan, chegara belgilari bilan mustahkamlan-
gan chegaralar yerga b lgan rnulkchilik huquqini tasdiqlaydi va 
qonun bilan himoyalanadi.