Abdulla sher axloqshunoslik

1 Ichindagi ichindadir. 34-b.
2 Qur’oni karim m a’nolarining taijimasi. Taijima va izohlar muallifi Abdulaziz
Mansur. Т ., Islom universiteti nashriyoti, 2001, 116-b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

aynan hayvon ruhi tarbiya topib, ta ’lim va tahsil k o ‘rib, bilish, takrorlash, 
taq v o va zikr tufayli darajalar b o ‘ylab riv o jla n a d i...» 1. R ivojlangan 
(insoniy) ruhning rivojlanm agan (hayvoniy) ru h d a n farqi shundaki, 
birinchisi xususiylikni ham , um umiylikni ham anglay oladi, ya’ni, «yaxlit 
biluvchi, yaxlit ko ‘ruvchi, yaxlit so‘zlovchi», ikkinchisi esa xususiylikni, 
juzviyliknigina anglashga qodir. U ning fikriga k o ‘ra, insonda ruh ham
b itta, jism ham bitta, faqat ruhning darajalari h a r xil; jism ruhga, ruh 
jism ga muvofiq, bir-biridan ajralm aydi; jism b ilan ru h birga rivojlanadi 
va kom illikka erishguncha kam olot bosqichlaridan k o ‘tarilib boraveradi.
M utasaw if-faylasuf m erosida kom il inson m uam m o si ana shu ru h
darajalari bilan bog‘liq holda olib qaraladi. S hu sababdan ham ulkan 
o lim im iz N ajm id d in K om ilov: «A ziziddin N a sa fiy n i kom il inson 
ilm ining nazariyotchisi deyish m um kin, ch u nk i u n in g barcha asarlarida 
bu m avzu m arkaziy o ‘rinni ishg‘ol etadi», degan fikrni bildiradi va 
allom aning bu boradagi qarashlarini birinchi b o ‘lib jid d iy tahlil qiladi2.
A ziziddin Nasafiy nazdidagi kom il inson, eng a w a lo , yuksak axloq 
egasi; uning yerdagi vazifasi halollik va rostgo ‘ylikni q aror toptirish, 
y o m o n rasm u rusum larni y o 'q o tib , yaxshi, ezgulikka boshlaydigan 
q o nun-q oid alarni joriy etish, od am larn i X udoga to m o n d a ’vat qilish. 
Bu darajaga yetishish uchun esa inson o ‘zini anglab yetishi kerak. Z ero, 
allom aning fikricha, o ‘zini anglam agan kishi h ech narsani anglam ay 
d u nyodan o ‘tadi.
X o ‘sh, inson o ‘zini to ‘la anglashi m u m k in m i? M um kin. Buning 
uch u n u to ‘rt m aqom ni bosib o ‘tishi kerak: xayrli so ‘z, xayrli ish, xayrli 
xulq, m a ’rifat. M azkur m aqom larga erishish oson em as; butun borlig‘i 
bilan berilib harakat qilgandagina, o'zin i unutib, o ‘zligiga erishgandagina 
inson ularga m uyassar b o ‘ladi. Bu holni m u ta sa w if-fa y lasu f shunday 
o b raz li sh aklda ifodalaydi: « B irid a o ‘lm a g a n o d a m , ik k in c h isid a
tug ‘ilmaydi. Hordiqni istasang — ishda o ‘lgin, X udoni istasang — o ‘zingda 
o ‘lgin. 0 ‘z ishingda o ‘lolm asang, hordiqni izlam a, o ‘zingda o'lolm asang, 
X udoni izlama». Lekin m aqsad «Xudoni izlash b o ‘lmasligi kerak, chunki 
X u d o ham m a yerda m avjuddir va uni izlashning h ojati y o ‘q. Borliqning 
vujudi — U ndan... b u tu n borliq U n in g o ‘zidir»3. Shu sababli inson