Abdulla sher axloqshunoslik

1 M illiy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tam oyillar. Т ., « 0 ‘zbekiston», 2 0 0 0 , 6-b .
2 0 ‘sh a manba, 7-b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va h.k. siyosiy-iqtisodiy va ijtim o iy -m a’naviy x a tti-h a ra k a tla rn in g
ham m asi aw aldan belgilab q o ‘yilar, fu q aro h rd an jonli robotlar tarzida 
yashash talab qilinar, aks holda har qanday shaxs qam oqqa yoki ruhiy 
kasalxonaga ta sh la n a r yoki fuqarolikdan m ah ru m qilinib, b ir u m r 
m uhojirlikka, hatto o ‘lim ga m ahkum etilar edi. A na shunday «temir» 
siquv va q o ‘rquv ostida yashagan xalqning birdan ozodlikka chiqishi, 
d a f atan ham m a o ‘zini erkin his qilishi silliq kechishi m um kin emasligi, 
hattoki m a’lum darajada xavfli ekani tabiiy. Bu — xuddi koptokni kuch 
bilan suvga bosib turib, keyin birdan qo‘yib yuborgan paytingizdagi 
h e c h zaruratsiz osm onga k o ‘tarilishiga o ‘xshaydi. U — koptokning n o r­
m al holati emas. Shunga o ‘xshab, nogahon o'zin ing kishandan ozod 
b o 'lg an in i his etgan individ m utlaq erkinlik d a ’vosini qiladi. Endi o ‘tish 
davrining jam iyat uchun eng xatarli davri boshlanadi: o ‘nlab turli-tum an 
harakatlar, oqimlar, partiyalar vujudga keladi, ularning aksariyati berilgan 
erkinlikdan siyosiy firibgarliklar vositasida hokimiyatni qo‘lga olish uchun 
foydalanadi; turli ekstrim istik, diniy-aqidaparast guruhlar paydo bo'lib, 
o ‘z q o ra n iy a tla rin i, x u d b in o n a m aq sa d larin i am alga o sh irish d a
«erkinlik», «haqiqat», «adolat», «tenglik», «musulmonchilik» shiori ostida 
h a ra k a t q ilad ilar. Bu — b ir to m o n d a n . Ik k in c h i to m o n d a n esa, 
yulg‘ichlik, ftribgarlik, kazzoblik, poraxo‘rlik keskin oshadi. A na shunday 
ijtim oiy-siyosiy m u h itd a davlatning tashviqot-targ‘ibot tashkilotlari va 
a d liy a-h uq uq idoralari to m o n id an olib boriladigan ishlar k o ‘zlangan 
darajada sam ara b erm aydi, ular tashqi omil sifatida aholining barcha 
qatlam larini qam rab ololm aydi, davr ular bilan yonm a-yon ichki omil 
m avjud bo'lishini ham taq o zo qiladi.
Bu ichki om il m a’naviyat, birinchi navbatda, uning o ‘zagi b o ‘lmish 
axloq. O dam lar qalbi va ongini egallashda axloqqa teng keladigan omil 
y o ‘q. Shu sababdan h a m respublikam iz rahbariyati m ustaqillikning 
dastlabki ku nlaridanoq axloqiy tarbiyaga katta aham iyat berib keladi. 
Z ero, axloqning yuksak aham iyatini anglab yetgan jamiyatgina o ‘z buguni 
va kelajagi yo‘lini to ‘g ‘ri belgilay oladi.
T a ’kidlash joizki, m ustaqillik faqat siyosiy erkinliknigina em as, balki 
iq tiso d iy erk in lik n i h a m b erd i. Avvallari ishlab ch iq arish , tijorat, 
ko rxonalarining ch et ellar bilan aloqalari to ‘laligicha davlat tasarrufida 
edi, endilikda ularning asosiy qismi xususiy m ulkdorlar q o ‘liga o ‘ta 
b oshladi; davlat m ulki bilan xususiy mulk konstitutsion tenglikka ega 
b o ‘ld i, m u lk d o rla r ta b a q a si vujudga keldi. N atijad a k o ‘p ukladli 
iqtiso d iyotni q o n u n bilan boshqarishga h atto , o ‘sha qabul qilingan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q o n u n la rn in g ishlab ketishiga h am a x lo q n in g y o rd am isiz erish ish
m u m k in em asligi ayon b o ‘lib qoldi: iq tiso d iy o td a g i h a lo llik n in g , 
oshkoralikning t a ’m inlanishi uchun q o n u n n i m uhofaza qiluvchi huquq- 
ta r tib o t o rg a n la rid a n ta rtib , to h a r b ir x u su siy k o n s e rn , firm a , 
tadbirkorgacha axloqiy qonun-qoidalarga am al q ilm og‘i lozim . D em ak, 
axloqshunoslik iqtisodiyotning axloqiy jih a tla rin i (tadbirkorlik odobi, 
tijorat odobi, m uom ala odobi va h.k.) ishlab chiqishdek vazifani am alga 
oshirishi kerak. H ozirgacha bu borada m uayyan ishlar qilingan, lekin 
hali ularni yetarli deb b o ‘lmaydi.
B undan tash q a ri axloqsh u n oslik nin g s o f «ichki» vazifalari ham
mavjudki, ular h aqida to'xtalib o ‘tm aslik m um k in em as. Eng a w a lo , 
m illiy-m in taqav iy axloqiy tafak k urn ing tiz im li, ilm iy xolislik bilan 
yo‘g ‘irilgan tarixini yaratish va sho‘ro lartu zu m i taqiqlagan yoki unutilgan 
axloqiy qadriyatlarni tiklash m uhim . Ayni paytda axloq nazariyasining 
dolzarb m asalalarin i hal etish, c h u n o n c h i, axloqiy tu sh u n c h a la rn i 
ta s n ifla s h tiris h , tu rk u m la s h tiris h , a x lo q iy m a d a n iy a tn in g n a z ariy
jihatlarini ishlab chiqish, kasbiy odobning zam onaviy nazariy asoslarini 
yaratish kabi m urakkab vazifalar ham y ech im in i kutm oqda.
Axloqshunoslik oldida qato r global m u am m o la rn i hal qilishdek o ‘ta 
m uhim vazifalar ham bor. U lardan biri va birinchisi ilm -fan taraqqiyoti 
tufayli vujudga kelgan texnikaviy bosim ni b a rta ra f etish. XX va XXI 
asrd a erish ilg an fa n -te x n ik a y u tu q la ri h o zirg i p a y td a in so n va u 
yashayotgan sayyoraning kelajagiga tah d id solm oqda. A tom , vodorod, 
n e y tr o n b o m b a l a r i , b a llis tik r a k e t a l a r , e n g y a n g i te x n ik a v iy
k o ‘rsatkichlarga ega qiruvchi, b o m b ard im o n harbiy o ‘ch o q la r, suv osti 
va suv usti kem alari, eng yangi rusum dagi tan k la r h am d a tu rli-tu m a n
qurollar ham m asi insonni yo‘q qilishga qaratilgan. Ularni ishlab chiqarish 
korxonalari va sinov m aydonlari ekologik b u h ro n la rn in g m anbaidir. 
B u lar b ir yoki b ir n e c h a m a m la k a t u c h u n e m a s , b a lk i g lo b a l, 
um um sayyoraviy falokat hisoblanadi. U larn in g oldini olishni faqat bir 
yo‘l bilan — biz yashayotgan texnikaviy m u h itd a (noosferada) axloqiy 
m uhitni (etosferani) barqor etish orqali hal qilish m um kin. S huningdek, 
biologik axloqshunoslik, ekologik axloqshunoslik, o ‘lim jazo sin i bekor 
qilish m uam m olari ham global tabiatga ega. Bu h aqda biz darslikning 
so ‘nggi bobida alohida, nisbatan batafsil t o ‘xtalib o ‘tam iz.