Abdulla sher axloqshunoslik

1 A l-F a q ih Abu L a y s a s-S a m a rq a n d iy. T anbeh u l-g ‘ofiliyn. U c h in c h i kitob. Arab
tilid a n D .Q o 's h o q o v taijim asi. Т ., «M ovarounnahr», 2 0 0 3 , 4 8 —49-b .
2 A bu H o m id G ‘a zzoliy. M ukoshafat ul-qulub. Т ., «A dolat», 2 0 0 2 , 117-b.
3 A l F a q ih A b u L a y s a s - S a m a r q a n d i y .  B o ‘s to n u l- o r if i y n . A rab t ilid a n
B .M u h am m ad sh uk u r va M .M a h d ix o n o ‘g i i taijimalari. Т ., «M ovarounnahr», 2003,
16-b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ayni paytda A bu Lays Sam arqandiy Payg‘am b arim iz (s.a.v.) qiyofasini 
o ‘ta ilohiylashtirishga, u kishini yerdan, dunyoviy hayotdan uzilib qolgan 
«ham m aga aql o ‘rgatuvchi dono» sifatida talqin qilish kabi holatlarga 
q a t’iyan qarshi. M uham m ad alayhissalom A llohning rasuli, lekin inson, 
insonlar ichidagi eng insoniy Inson.
Shunday qilib, Abu Lays Sam arqandiy sharhlagan h adislar islom ning 
axloqiylik m ohiyatini ochib berishi, ularni «keng m a ’no bilan» talqin 
qilishi hozirgi paytda ham katta tarbiyaviy aham iyatga ega. Shuningdek, 
ular o ‘zlaricha dinni «musaffo» b o ‘lishini ta ’m inlashga urinib, uni o ‘ta 
toraytirish ga intilayotgan, haqiq iy ilm d an yiroq 
g ‘ofillarga o ‘rinli 
tanbehlardir. Abu Lays Sam arqandiy a n ’analari k eyinchalik nasriy va 
she’riy yo‘l bilan davom ettirildi: G ‘azzoliy asarlaridagi h am d a «Arba’in» 
n o m i o stid a q irq ta sahih h ad isn i saralab , ru b o iy sh a k lid a s h e ’riy 
sharhlashlar bunga misol b o ‘la oladi.
2. Mashshoiyyunlik yo‘naIishi axloqshunosligi
0 ‘rta asrlar m usulm on Sharqida m ashshoiyyunlik yoki, boshqacha 
qilib aytganda, arastuchilik oqim ini buyuk arab m utafakkiri al-K ind iy 
boshlab berdi. U ning asoschisi esa, turk iston lik qom usiy allom a Abu 
N a sr al-Forobiy (870 — 950) hisoblanadi.
Arastu izidan borib, Forobiy ham falsafani ikkiga — nazariy va 
amaliyga bo ‘ladi ham da axloqshunoslikni am aliy falsafa tarkibiga kiritadi. 
Axloqiy m uam m o lar uning «Baxtga erishuv yoMini k o ‘rsatuvchi kitob», 
«Baxtga erishuv haqida», «Davlat arbobining hikm atlari», «Fozil odam lar 
shahri» singari asarlarida ko'tarilgan. U larda inson baxti eng asosiy 
m uam m o sifatida o ‘rtaga tashlanadi. «Baxt — h a r b ir inson intiladigan 
m aqsad, zero, u m uayyan kom illik hisoblanadi», — deydi F o ro b iy 1. 
Ayni paytda allom a o ‘z qarashlarida fazilatga h a m ju d a k atta o ‘rin 
beradi. C h u n k i, uning fikriga k o ‘ra, k im d a -k im fazilat nim aligini 
bilsagina, haqiqiy baxtga erisha oladi. Arastuga o ‘xshab, u h am fazilatlami 
ikki qism ga — fazoili nutqiya (aq l-idro kk a asoslangan fazilatlar) va 
fazoili xulqiya (xulqiy fazilatlar)ga ajratadi, h a m d a u larn ing o ‘rtalik 
xususiyatga ega ekanini ta ’kidlab o 'ta d i.
Forobiy hayot va m am ot m uam m osiga h am batafsil to ‘xtaladi. U ning