Abdulla sher axloqshunoslik

1 Qarang: Руми. П оэма о скрытом смы сле. М ., «Наука», 1986. С. 221.
2
Гегель В.Ф. Энциклопедия ф илософ ских наук. Т.З. Ф и лософ ия духа. М .,
«Мысль», 1977. С. 400.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Rumiy she’riyatidagi asosiy g‘oya - falsafiy tushuncha m aqom ini olgan 
m uhabbatdir. U Rum iyning ta s a w u f (din) falsafasini doim o G 'arb d a 
chalkashtirib kelinadigan p anteizm dan, xususan, spinozachilikdan farqi 
borligini ilg‘ay oldi. D arhaqiqat, panteistlarda, shu jum ladan Spinozada 
ham X udo - tab iat, Tabiat - X udo tarzida talqin etilsa va Yaratgan 
yaratilganlar ichiga singib ketgan degan g‘oya ilgari surilsa, R um iy uning 
aksini aytadi. «Chunki U ko‘k va koinotning tashqarisida bo lmaganidek, 
ichida ham em asdir, — deb yozadi mavlono. — Ya’ni ko‘k va koinot 
Uni egallagan b o'lm ay, U bularni qam ragandir»1.
Jaloliddin R um iy o ‘z falsafasida inson ruhining dialektik tadrijini 
ko'rsatib berar ekan, narsalarning ziddi borasida «Ichindagi ichinda»da 
bir necha bo r to ‘xtalib o ‘tadi. Z ero , uning falsafiy qarashlari ana shu 
zidlarning dialektik m unosabatiga asoslanadi. «Axir «ashyo» qiymati 
ziddi bilan ayon b o ‘ladi. Z iddi b o 'lm a g a n narsani ta rif etm oqlik 
imkonsizdir», — deydi m avlono2. Faqat ulug‘ Tangrininggina ziddi yo q. 
C hunki U ning 0 ‘zi barcha zidlarning yaratuvchisidir. M utafakkirning 
axloqiy qarashlari asosida ham ana shunday dialektik m unosabat yotadi. 
U m utlaqo y om on odam ning b o ‘lmasligini aytadi, bir inson ikkinchi 
insonga nisbatan yom on ko‘z bilan qaramasligi, ya’ni, atayin yom onlikni 
qidirishga urinm asligi lozim . «K ech a kunduzning h am ziddi, ham
yordam chisi hisoblanadi. C hunki kecha doimiy b o ‘lsaydi, h ech qanday 
ish m aydonga kelmasdi. H ar zam onda kunduz bo‘lishi ham o ‘z navbatida 
inson a ’zolarini ishdan chiqaradi... Y o‘qsa, ko ‘rsatgin-chi, dunyoda 
qay bir narsa nuqul yom ondirki, u nda yaxshilik b o ‘lm asin va qaysi 
narsa faqat yaxshidirki, unda yom onlik b o ‘lmasin?.. Bu — imkonsiz. 
C hunki yaxshilik yom onlikdan ayro emas»3.
Ezgulik u c h u n kurashni Rum iy, qadim gi faylasuflar izidan borib, 
inson o ‘zidan boshlashi kerakligini t a ’kidlaydi, ana shundagina sening 
so'zing am alga aylanadi va u albatta jam iyat tom onidan baholanadi. 
Z ero, «... olam b ir toqqa o ‘xshaydi. Yaxshi yoki yom on so‘zingni aksi 
o ‘zingga, faqat o ‘zingga qaytadi...»4. Allomaning fikriga k o ‘ra, inson 
toki jam iy atda yashar ekan, u insonga, xalqqa xizmat qilishi kerak.