h u rm a td ir. T ariq at — q id irilad ig an narsalardir, in tilish , b ay o n d ir,
xizm atdir. H aqiqat — ko'rish uch u n
kurashish, k o‘riladigan narsa, ya ni
ayondir, hikm atdir. Agar bu lardan h a r birining samarasi nim a, deb
so‘rasalar, degil: shariatning sam arasi — ahdga vafo, tariqatning samarasi
— fikr, y a’ni o ‘zidan voz k echm oq, haqiqatning sam arasi — baho , y a ’ni
botildan u m idni uzib, haq suygan ishlarga bog‘lanish»‘ .
Koshifiy to m o n id an tariqatni qidirish, intilish
ham da bayon qilish
bilan bog‘liq uning sam arasini esa fikr deb talqin etilishi tasaw u fn in g
m ushohada va tafakkurga suyanishini, ya’ni falsafiy um um lashtirish
tam oyili asosida ish ko‘rishini anglatadi.
Tangri insonni farishtalardan ulug‘ q o ‘yib, yerdagi xalifam deb atadi,
y a’ni ayricha b ir m uhabbat bilan yaratdi, unga tafakkur qilish
im konini
berdi. D em ak, inson ham unga m uhabbat q o ‘ym og‘i lozim . Insonga
yuboriladigan azob-u q ub atlar an a shu m uhabbat darajasining X udo
to m o n id an sinab ko ‘rilishidir. T asaw ufning m ohiyati ikki to m o nlam a
m u hab batn i talqin etm oq. Shuning uchun ta s a w u f axloqshunosligida
m u habbat his-tuyg‘ulik m aq o m id an tushuncha darajasiga k o ‘tariladi.
Qisqa qilib aytganda, ta s a w u f islom iy axloq falsafasi sifatida ish ko‘radi.
T a s a w u f axloqshunosligida H ujjat ul-islom Imom G ‘azzoliyning
(1 0 5 8 -1 1 1 1 ) o ‘rni beqiyos. U n in g axloqiy qarashlari, asosan, har
jihatd an buyuk asar boMmish «Ihyoi ulum ad-din» deb atalgan to ‘rt
jildlik kitobida,
shuningdek, «K im yoi saodat», «M ukoshafat ul-qulub»
asarlarida o ‘z aksini topgan. U larda tavakkul (ham m a n arsada Allohga
su y an ish ) X u d o n in g yak kaligiga e ’tiq o d sifatida ta lq in e tila d i va
m uhabbat, ixtiyor erkinligi, taqdir, niyat singari m uam m olar bilan bog‘liq
holda tahlil qilinadi.
G ‘azzoliy m uhabbatni bilishning m ahsuli deb ataydi. Z e ro , inson
nim aniki bilsa, o ‘shanigina sevishi m um kin.
M asalan, to sh d a m uhabbat
b o ‘lm a y d i, u b ilis h d a n y iro q . M u h a b b a t fa q a t b ilis h n in g jo n li
subyektigagina xos sifatdir. M utafakkirning fikriga ko ‘ra, m uhabbatning
besh tu ri mavjud: 1) insonning o ‘ziga, o ‘z kam oloti va sog‘-om onligiga
m uhabbati; 2) insonning o ‘z h ay o tin i davom ettirishini t a ’m inlovchi,
uni asrovchi, und an turli m uhlikotlam i (halok etuvchilarni) nari tutuvchi
v a lin e ’m atlariga m uhabbati; 3)
insonning, garchand shaxsan о ziga
Dostları ilə paylaş: 
