Esletpe: Buyrıq mánisndegi sóz-gáplerdi licey sabaqlıǵında buyrıq sóz-gápler dep ataydı.
Qaratpa (vokativ) sóz-gápler
Qaratpa mánisindegi sózler óz aldına derlik intonaciyaǵa iye bolıp, qaratpa sóz-gáp xızmetinde keledi. Olar tılawshıǵa qarata dıqqat awdarıw, qaratıw, shaqırıw mánilerin bildiredi. Qaratpa sóz-gáplerden keyin úndew belgisi qoyıladı. Mısalı: Ádiwli xalqım! Húrmetli bawırlaslarım! Ósken jerimdi, sizlerdi kórip sheksiz quwanıshtaman.
Qaratpa sóz-gápler kóbinese apa, aǵa, ata, balam, xalayıq, joldaslar t.b. sıyaqlı ǵalabalıq atlıqlar, geypara menshikli adam atları, turaqlı dizbekler arqalı bildiriledi.Qaratpa sóz-gápler tiykarǵı gápke qatnaslı tómendegi mánilerdi ańlatadı:
1.Jay qaratıw, dıqqat awdarıw mánisinde keledi: Balam! Men aqılsızlıq etip jasımda mediresege túse almadım. Gagarin! Boslıqqa súngip ush bálent.
2.Buyrıq mánisin bildiredi: Áy, tábelshi! Qosjanovqa aytıp bar, ózin-ózi urlaytuǵın tabelshi kerek emes. Tolǵanay! Brigadir! Tur. Uyqıńdı ash! – dep birew daladan baqırdı.
3.Emocional-ekspressivlik mánide keledi: Háy, shımshıq! Qırǵıy bolǵısı kelgen shımshıq! Ízgardan shań shıǵarajaqsań ba? – dedi Mamanbiy.
Etiketlik (qarım-qatnas) sóz-gápler
Etiketlik sóz-gápler házirgi ádebiy tilde turmısqa baylanıslı keń qollanıladı. Bul mánidegi sóz-gáplerdiń xızmetin úrp-ádetke baylanıslı sálemlesiw, xoshlasıw, alǵıs aytıw, kewil bildiriw, qutlıqlaw, keshirim soraw t.b. qarım-qatnas, úrp-ádet mánilerinde qollanılatuǵın assalawma áleykum, waleykum assalam, sálem, xosh bol, haq jol, jolıń bolsın, harma, raxmet, qırmanǵa bereket, bayramıńız benen, xosh kelipsiz t.b. tańlaq hám atawısh sózler atqaradı. Mısalı:
Assalawma áleykum.
Wáleykum assalam.
Saw-salamatsız ba?
|
Dostları ilə paylaş: |
