Qırq, toqsan, júz, mıń sanlıqları geyde óziniń konkret san muǵdarın ańlatpay, kóp, sonsha degen kúsheytkish mánide de qollanıladı. Mısalı: Qırq jarılǵan qara taban. Toqsan túrli tolǵanıp, júz túrli tawlandı. Mıń aytqań da eldiń etegi keń degeni usı dá.
Jıynaqlaw sanlıqlar
Jıynaqlaw sanlar zatlardı jıynaqlap kórsetedi hám neshew? degen sorawǵa juwap beredi. Jıynaqlaw sanlıqlar 1 menen 7 niń arasındaǵı sanaq sanlarǵa -aw/-ew qosımtasınıń qosılıwı araqalı jasaladı. Mısalı: birew, ekew, úshew, tórtew, besew, altaw, jetew. Eki, altı, jeti sanlıqlarınıń keynine -aw/-ew qosımtaları qosılǵanda túbirdegi ı, i sesleri túsip qaladı: ek(i)ew, alt(ı)aw, jet(i)ew. Jıynaqlaw sanlıqlar mánisi jaǵınan sanaq sanlarǵa jaqın. Sonlıqtan olar awızsha sanawda sanaq sanlardıń ornına qollanıla beredi. Biraq sanaq sanlıqlar zattıń tek sanın kórsetetuǵın bolsa, jıynaqlaw sanlıqlar zattıń ózin de, sanın da bildiredi yaǵnıy bir sóz arqalı zattı hám onıń sanın túsinemiz. Mısalı: Eki balası bar, ekewi de erjetip kiyatır. Bunda ekewi sózi balalardı hám onıń sanın bildirip tur. Usınday ózgesheliklerine baylanıslı jıynalaw sanlıqlar heshwaqıtta atlıq sózlerdiń aldında turıp, olardı anıqlap qollanılmaydı. Jıynaqlaw sanlıqları zattıń sanın jıynaqlaw menen birge olardıń sanın sheklep te kórsetedi. Mısalı: Balalar besew degen gápte besew sózi balalardıń sanın sheklep kórsetip tur. Jıynaqlaw sanlıqları atlıq sózlerdiń ornına qollanılıp kelgende, olarǵa betlik, tartım, seplik qosımtaları jalǵanadı. Mısalı: birewmen, bireseń, ekewmiz, úshewsiz – bular betleniwi, birewi, ekewiń, úshewmiz, tórtewińiz – bular tartımlanıwı: ekewdiń, tótewine, besewdi, altawınan, jetewine, bular sepleniwi. Kóplik jalǵawı tek birew sanlıǵına belgisizlik almasıǵı mánisinde kelgende jalǵanadı. Mısalı: Birewler islep atır, birewler uyqlap atır.
Jıynaqlaw sanlıqlardıń tákirar sóz forması qosımsha toplaw mánisine iye boladı. Mısalı: ekew-ekew áńgime. Bunday tákirar sózdiń birinshi kompenenti shıǵıs sepliginde kelgende, jıynaqlaw sanlıǵı qosımsha sheklew mánisin de ańlatadı. Mısalı: Sóytip biraz waqıt ekew-ekewden waqıt ótkerdi.
Dostları ilə paylaş: |
