Abş VƏ azərbaycan nəSRİNDƏ MÜhariBƏ MÖvzusunda əSƏRLƏRİn janr xüsusiYYƏTLƏRİ
Yüklə 0,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“Hərbi roman janrının
bədii estetik xüsusiyyətləri. Müharibədə insan amili” adlanır. Uzun illər oxucuya estetik zövq aşılamaq yazılı ədəbiyyatın yeganə estetik funksiyası hesab edilmişdir. Bu günün elmi-nəzəri fikri yazılı ədəbiyyatın praqmatik funksiyalardan sərf-nəzər 2 Əliyev R. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı, “Mütərcim”, 2008, – s 213. 12 edilməsini və bədii-estetik funksiyanı “yeganə funksional keyfiyyət kimi” elan edilməsini birmənalı qarşılamır. Müasir milli ədəbiyyatşünaslıq düşüncəsində əyləndirici-estetik funksiya yazılı ədəbiyyatın idrakı, tərbiyəvi funksiyaları ilə bir sırada yer alır. Nəzəriyyəçi alim R.Əliyev tamamilə doğru qənaətə gəlir ki, “müxtəlif janrlarda ədəbiyyatın müxtəlif funksiyaları aparıcı olur” 3 . Bu mənada roman janrında, heç şübhəsiz ki, əyləndirici- estetik funksiya, idrakı tərbiyəvi funksiyalardan sonra gəlir. İdraki funksiyanın önə keçməsi romanın sosial və fəlsəfi təbiəti ilə birbaşa bağlıdır. Məhz bu mənada roman “dünya modeli” elan edilir və bu elan onun üzərinə düşən missiyanı şifahi ədəbiyyatın, deyək ki, eposun üzərinə düşən funksiya ilə eyni müstəviyə gətirir. XX əsrin ikinci yarısından sonra ədəbi prosesinin səciyyəvi cəhətlərindən biri də janr münasibətində dəyişmələrin baş verməsidir. Janrlararası münasibətlərdə keçmələr, poetik qarışıqlıq bu dövrün ədəbi janrları üçün səciyyəvidir. İndi sırf saf janrdan danışmaq bir qədər çətindir. Ümumiyyətlə, burada poetik ehkamçılığa yol verməyə ehtiyac yoxdur. Elmi Texniki İnqilabın başlanması ilə bağlı stresslərin artması – yəni zəmanə özü artıq 60-cı illərdən başlayaraq janrlara çeviklik və yığcamlıq gətirən elementlərin gəlməsinə şərait yaratdı. Ədəbiyyatda psixologizm gücləndi, sənət pafosdan, patetikadan, möhtəşəm bədii təsvirlərdən, təfərrüatlardan adiliyə endi. Azərbaycan alimi N.M.Sadıqova janrlar haqqında belə yazır: “XX əsr ədəbiyyatı fövqəljanr müxəlifliyi və tədricən dəyişkən janr və janr sistemləri ilə səciyələnir: Bəzilərindən rəhmsız imtina olunur, bəziləri köhnəlmiş elan olunur, yeniləri peyda olur və sonra öz yerlərini başqalarına verir, əvvəllər uyuşmayan janrlar, indi qəribə sintez yaratmış olurlar... lakin müəyyən janrlardan imtinaya heçdə onların izsiz qeyb olması 3 Əliyev R. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı, “Mütərcim”, 2008, – s. 213. 13 demək olmaz, çünki “klassik janrlar tamam yeni, gözlənilməz formalarda peyda ola bilər” 4 . Ədəbiyyatşünaslıq elmindən məlumdur ki, trilogiya bir müəllifin ideya ümumiliyi və mövzu ardıcıllığı, süjeti ilə birləşən üç ədəbi əsərdir. Trilogiya klassik ədəbiyyatdan üzübəri gələn ədəbiyyatşünaslıq terminidir, belə ki: Dramaturji, yaxud təhkiyə janrında yazılıb, vahid müəllif qayəsi ilə bir-birinə bağlı olan üç ədəbi əsər. Hər hissə müstəqil sayılır və hər birinin də, öz müstəqil adı var. Sadəcə, bu müstəqil romanları eyni mövzu və eyni obrazlar birləşdirir. Burada dərin həyati müşahidə, yaşanmış həyatın qənaətləri, zamana, dünyaya, insan aləminin ziddiyyətlərinə kəskin baxış bucağı altından nəzər var. Görünənlər sözlə göz önünə gətirilir. İstedadlı qələm sahibi Ceyms Counsun diqqətçəkən nəsr nümayəndələrindən biri kimi iri həcmli memuarvari trilogiyası: “Buradan əbədiliyə doğru”, “Nazik qırmızı xətt”, “Sadəcə səslə” adlanır. “Buradan əbədiliyə doğru” romanı mövzusunun genişliyi, aktuallığı, toxunulan problemlərin taleyüklülüyü, tarixi və ədəbi dəyər baxımından Amerikan bədii nəsrinin müharibə haqqında yazılan ədəbiyyatın ən parlaq və nadir nümunələrindəndir. Havay adalarında hərbi xidmətdə olarkən yaponların Perl- Harbora 1941-ci ildə hücumunun şahidi olmuş, Quadalkanal adasında gedən döyüşlərdə iştirak etmiş, yaralanandan sonra ordudan 1944-cü ildə təxris olunmuş Ceyms Couns ABŞ hərbi roman ustalarının liderlərindəndir. “Folkner və Hemengveyi kim əvəz edə biləcək?” sualına 60-cı illərin tənqidçiləri ən çox gənc Counsun adını çəkirdilər. 5 “Buradan əbədiliyə doğru” (From Here to Eternity, 1951) ilk romanı Amerika ədəbiyyatında müəllifini öncül cərgəyə qoydu. Sonralar “Nazik qırmızı xətt” (The Thin Red Line, 1962) və “Sadəcə səslə” (Whistle, 1978) və “Buradan əbədiliyə doğru” 4 Садыхова Н.М. Современная амриканская научная фантастика. Проблемы метода и жанра (на матеиале амерк литературы) Баку: 1987, – s. 83. 5 Никомокин А.Н. Американский романтизм и современность. М. «Наука», 1986, – s. 30. 14 romanları trilogiya yaratmışdı. Hər üç əsərdə sadə amerika əsgərinin özünü bir fərd kimi, itaətkar oyuncaq olub məhv olmaması uğrunda apardığı mübarizənin şahidi oluruq. “Bu romanda ilk dəfə təqdim olunan bir çox mövzular müharibədən sonrakı amerika nəsrində şöhrət tapdılar. Özgələşmə və ünsiyyətsizlik, anonimlik, simasızlıq, şəxssizləşmə – bütün bu kimi sosial-psixoloji kateqoriyalar hərbi həyatın qabarıq realistik səhnələrində təqdim olunmuşdur. Faciə hissi əsərdə “müharibənin dəhşətləri”lə deyil, məhvedici hərbi bürokratiya şəraitində daha acınacaqlı təzahür edən burjua cəmiyyətinin ağıla sığmayan boş həyat tərzi, ilə göstərilir” – deyə Amerika ədəbiyyatının sovet mütəxəssisi Mulyarçik yazır. Əsərin baş qəhəmanı Robert Pryuit, və ya sadəcə dostları deyən kimi Pryu adi bir sıravi əsgərin, həyatın və zamanın formalaşdırdığı minlərlə gənclərin taleyini yaşayan cavanın obrazı – gənc müəllifin əsas uğuru idi. Otuz illik hərbi xidmətə yazılan şaxtaçı oğlu “əsgər olmaya bilməzdi. Onun kimi oğlanlara bu yeganə çıxış yolu idi”. 6 Bir dəfə şeypuru əlinə alan Pryu onun cazibə qüvvəsini, möhtəşəmliyini və təntənəsini hiss edir və eyni zamanda elə zəriflik və qəmli hisslər keçirir o məqamda ki, başa düşür – şeypur çalmağa onun istedadı var. Və o, düşünür ki, öz amalına özünü həsr edə bilirsənsə, deməli həyatın uğurlu sayıla bilər. Və o, öz silahdaşı tərəfindən öldürülməyə məhkum olunandan çox əvvəl dostları ilə birgə öz həyatına və sadə, adsız əsgərlərin həyatına “Hərbi qulluqçunun blyuzu” əsərini – rekviyem bəstəliyir. “Buradan əbədiliyə doğru” roman Pryunun ölümünün bilavasitə günahkarı olmuş rota komandiri Xolmsın oğlunun anası ilə çox mənalı söhbət ilə yekunlaşır. ABŞ Təzəcə İkinci Dünya müharibəsinə qoşulub. Karen Holmsın atasından keçən hərbi xidmətə olan həvəsi anasəna belə bir sual ilə müraciətini gorürük: – “Ana, necə bilirsən, bu müharibə mən Uest Pointdə 6 Мулярчик, А.С. Спор идет о человеке. О литературе США второй половины XX века. / А.С.Мульярчик. – Москва: Советский писатель, – 1985, – s.47. 15 hərbi məktəbi qurtarana qədər çəkər məndə orada iştirak edim?” – deyə soruşur. “Ana inkar cavabı verir, lakin dərhal oğlunu “əmin” etməyə çalışır ki, “sən böyüyənə kimi başqa bir müharibə başlayar” – “Sən əminsən, ana?”– oğul fikirli soruşur. 7 C.Counsun “Nazik qırmızı xətt” romanı on beş il müharibədən sonra yazılan antimilitarist əsərdir. Bu kimi romanlar müharibədən dərhal sonra yazılan əsərlərdən fərqlənirdilər, çünki bu illər ərzində baş verən hadisələr onları səciyyələndirən personajların kontekstində açılırdı. Müharibədən sonrakı Amerika həyatı yazıçıları qırxıncı illərdə yaşamış qəhrəmandan aralanmaqlarına səbəb oldu. Bu zaman müharibə gerçək həyatın problemlərin həll etməsi üçün bir fon kimi göstərilir. Əsərin adı da qədim atalar sözündən götürülüb. “Müqəddəs insanı dəlidən yalnız nazik qırmızı xətt ayırır”. Xeyirlə şər arasında da yalnız nazik qırmızı xətt mövcuddur. İnsanın daxilindəki ziddiyyətlər müəllifin əsas məramıdır. Müharibə şəraitinə düşən insan psixologiyasının təşviqinə çox diqqətlə yanaşan müəllif insanın daxili konfliktini insan və cəmiyyət, insan və vicdan, insan və məhəbbət kimi problemlərini də görür. Trilogiyanın sonuncu hissəsində – “Sadəcə səslə məni” romanında insanın hətta faşizmə qarşı aparılan müharibənin də əleyhinə çıxması göstərilir. Ona görə rus ədəbiyyatçıları onun bu əsərini ən çox faşizmdən əziyyət çəkən avropalılara qarşı təhqir kimi qəbul edirdilər. Lakin son romanında Couns 1978-ci ildə II Dünya müharibəsindən 33 il keçdikdən sonra, Koreya və Vyetnam müharibələri, ərəb-İsrail qarşıdurması və s. nəticəsində ədibin müharibədə insan amilinə münasibətinin dəyişməsi ilə nəticələndiyindən bəhs etmişdirə Ümumiyyətlə müharibə əleyhinə çıxış edən müəllif bir daha bu əsərdə öz mövqeyini bəyan etmiş oldu. Yüklə 0,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|