Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

Ellipsis -
yunoncha, tushish, tushirilish. Tilshunoslikda - nutq 
unsurining tushib qolishi. Nutqda ellipsis turli maqsadlar bilan 
(masalan, tejam talabi bilan) yuz beradi. Undan, odatda, uslubiy 
vosita sifatida foydalaniladi. Masalan, 
Ilm lilar ко ‘paysin, ilmsizlar
y o ‘q bo'lsin.
Yuqoridagi jum lada 
odam
so‘zi tushib qolgan. 
S o‘zlashuv nutqiga xos tovush tushish hodisasi ham ellipsis ataladi. 
Masalan, 
burni
(buruni), 
Salimpa
(Salima opa), 
opke
(olib kel).
Demak, ayrim terminlar ham ilmiy, ham ilmiy-ommabop 
adabiyotlarda birdek qo‘llanar ekan. Agar ilmiy matnni ilmiy- 
ommabopga aylantirish yoki soha mutaxassisi uchun tushunarli 
bo‘lishini ta’minlash uchun chet tiliga xos terminni o'quvchining 
o ‘z ona tilisida berish, y a ’ni 
konstruksiyani - tuzilish; el lips ism
tushish
tarzida berish um um an matnni tushunarsiz ahvolga keltirib 
q o ‘yadi. Shunga k o ‘ra, terminni aslicha qoldirish maqsadga 
muvofiqdir. B a’zi terminlar bo‘ladiki, ular ilmiy matnda asl holda 
q o ‘llaniladi, lekin ilmiy-ommabop matnda ularni tarjima qilib yoki 
m a’no ifodasini (ayni u keltirilayotgan jum la tarkibidagi) berish 
mumkin. Bundam atn axboriyligiga putur yetmaydi, bildirilayotgan 
fikr ham soha mutaxassislari, ham soha mutaxassisi bo‘lmagan 
o'quvchilar 
uchun 
birday 
tushunarli 
bo‘ladi. 
Masalan, 
iqtisodiyotga oid terminlar 
investitsiya, kapital
nemis tilidan, nemis 
tiliga esa lotin tilidan o ‘tgan. Agar ularni kalkalab, o ‘z tilimizga 
qabul qiladigan bo'lsak, umuman hozirgi moliya sohasiga oid 
m a’no ifodasini y o ‘qotadi, y a ’ni:
Investitsiya
— lotincha — 
kiyintiraman;
Kapital
- nemischa -
boshlang ‘ich, asosiy mulk;
lotincha -
bosh.
K o ‘rinadiki, yuqoridagi ikkala termin ilmiy adabiyotda ham, 
ilmiy-ommabop adabiyotda ham aslicha qolgani m a’qul. Lekin, 
iqtisodiyotdagi maqsadga ko‘ra ayrim hollarda ilmiy-ommabop 
matn 
kontekstidagi 
m a’no 
ifodasiga 
ko‘ra, 
investitsiyani
17 Э нциклопедии яугат. - М осква: Э нциклопедия наш риёти, 1984. - 621-6.
40

---

mablag'lash, m ablag ' ajratish, m ablag' kiritish
kabi birikmalar 
bilan almashtirish mumkin. Xuddi shuningdek, 
kapital
terminim 
boshlang'ich m ab lug ‘, sarmoya
(forscha — 
sar-bosh,
turkiycha — 
moya,
y a ’ni 
sarmoya
-
bosh moya
) tarzida qo‘Hash mumkin.
Ilmiy adabiyot, asosan, soha o ‘quvchilari tomomdan o ‘qiladi, 
shunga k o ‘ra matn tahlili va tahririda asosiy e ’tibor terminlarning 
to 'g ‘ri berilganligiga qaratilsa, ilmiy-ommabop adabiyotlarda shu 
tur asarlarning o ‘quvchilari qay darajada tushuna olishlari e ’tiborga 
olinadi. 
;
Ilmiy-ommabop asar o ‘quvchisi dcganda, katta yoshdagi, 
m a’lumotli, lekin kitobda yoritilayotgan bilim sohasiga oid maxsus 
tayyorgarlikka ega b o iin ag an kishi tushuniladi. Mustaqillik 
sharofati bilan yurtimizda ommabop asarlar chop etish ancha 
jonlandi, ommaviy o ‘quvchi shakllana boshlandi.
Telekanallar orqali ilm-fanning turli sohalariga oid ilmiy- 
ommabop, hujjatli telefilmlar (o ‘zimizda va xorijda ishlangan) 
keng namoyish etilmoqda. Bular barchasi ommaviy o ‘quvchi va 
tomoshabinga o ‘z dunyoqarashi, ilmiy saviyasi va madaniylik 
darajasini oshirish imkonini beradi. Ayniqsa, yoshlam ing ongmi 
o ‘stirish, zamon bilan barobar qadam tashlash, mamlakatda, 
umuman, 
dunyoda, 
fan-texnika, 
qishloq x o ‘jaligi, biznes, 
tadbirkorlik va h. sohalarda yuz berayotgan jarayonlarni to ‘g ‘ri 
idroklash va munosabatda b o ‘lish imkonini beradi.
Bugungi kun noshirlik ishida ilm-fanning barcha sohalariga 
oid o ‘zida eng ilg‘or tajriba va yangiliklarni mujassam etgan ilmiy 
adabiyotlami chop etish bilan birga ulardan kam bo'lm agan (balki 
k o ‘proqdir) ilmiy-ommabop adabiyotlami chop etish dolzarb 
vazifa hisoblanadi. Bu vazifani uddalash esa nashriyotlaming 
shunday asarlar yaratishga qodir mualliflami izlash, topish va ular 
bilan yaqindan birga ishlashga bog‘liq.
41

---

5-BOB. O M M A V IY -SIY O SIY M ATNLARD A
T E R M IN LA R D A N FO Y D A LA N ISH VA U LA R T A H R IR I
• 
O m m aviy-siyosiy m atn va u la rn in g o ‘ziga xos 
jih a tla ri.
• 
Ijtim oiv ongni sh ak lian tiru v c h i ad ab iy o tlar.
• 
T ash v iq iy -targ ‘ibiy a d ab iy o tla r m ohiyati va vazifasi.
l-§. O m m aviy-siyosiy a s a r l a r - adabiy tu r sifatida
Ommaviy-siyosiy matnning o ‘ziga xos jihatlarini belgilash bir 
qator metodologik murakkablik bilan bog‘liq. Bir qarashda, uning 
o ‘ziga xosligi mavzular rang-barangligida, materiallarning turli- 
tumanligida namoyon b o ia d i. U ilmiy bilishni ommalashtiradi, 
keng ommaning, partiyalar, davlatlaming faoliyatini, shuningdek, 
yakka shaxslar - jam oatchi-siyosiy arboblar, olimlar, din arboblari, 
fermerlar, biznes bilan shug‘ullanuvchilar va boshqalar faoliyatini 
bam yoritadi.
Ommaviy-siyosiy nashrlar ichida falsafa, siyosat, partiyalarga 
bag‘ishlanganinigina emas, balki, jam iyat, oila, shaharsozlik, 
turizm, sport va boshqalarga oidlarini ham ko‘rish mumkin.
Mavzu 
turli-tumanligiga 
qaramay, 
ommaviy-siyosiy 
asarlarning umumiy ichki jihati ham borki, ulami alohida tur asarga 
birlashtirish mumkin. Bunga o ‘ziga xos mohiyat, maqsad va 
kimlarga m o‘ljallanganligi imkon beradi.
Ommaviy-siyosiy adabiyotlarning mohiyatini o'zaro jips 
aloqada b o ‘lgan mafkura va siyosat tashkil etadi. Mafkura va 
siyosatning o'ziga xosligi, vazifasi, ijtimoiy ongning turli 
ko'rinishlari, ijtimoiy munosabatlar sohasi, jam oatchilik faoliyati 
bilan munosabati ommaviy-siyosiy adabiyotlarning mohiyatini 
tushunish imkonini beradi.
Siyosat partiyalar, guruhlar, tabaqalarning faoliyati b o ‘lib, 
ularning maqsad va manfaatlari bilan belgilanadi. shuningdek, 
davlat, hokimiyat idoralari faoliyatida, davlat boshqaruvida

---

namoyon b o ‘ladi, muayyan mamlakatning ijtimoiy tuzumi va 
iqtisodning shaklida aks etadi.
Hokimiyat tepasiga kelgan (hokimiyatga ega bo‘lgan) kuchlar, 
guruh(lar), partiya(lar) ijtimoiy harakat(lar) siyosat vositasida 
jam iyat hayotining barcha sohalari - iqtisod, moddiy ne’matlaming 
taqsimlanishi, axloq, madaniyat, turmush tarziga ta ’sir o ‘tkazishga 
intiladi. lqtisodiyot, madaniyat, aholi sonining oshishiga, ta ’lim, 
sog'liqni saqlash, oilaviy munosabat, sanoat ishlab chiqarishi, agrar 
va h. siyosatlar haqida gapirish mumkin.
M afkura-m a’naviy madaniyatning muhim tarkibiy qismi. U 
muayyan ijtimoiy manfaatlar va siyosat bilan to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri 
bog‘liqligiga k o ‘ra ajralib turadi. Bundan tashqari milliy mafkura 
ham borki, u boshqalar manfaatiga zid b o ‘lmagan holda asosiy 
milliy manfaatlami o ‘zida aks cttiradi, davlat siyosati bilan jips 
bog'liqlikda b o ‘ladi. M afkura ilmiy yoki g ‘ayriilmiy b o ‘lishi 
mumkin. Siyosat va mafkura ijtimoiy hayotning barcha sohalariga 
chuqur kirib boradi, jam iyat a'zolarining ongiga kuchli ta ’sir 
o‘tkazadi.
2-§.O m m aviy-siyosiy ad ab iy o t - ijtim oiy ongni 
sh a k llan tiru v c h i vosita sifatida
Ommaviy-siyosiy m atnlar ijtimoiy turmushdagi qonunlar va 
voqea-hodisalami o ‘zida aks ettiradi. Buning uchun, albatta, 
maxsus terminlardan foydalanadi. Tahrir jarayonida muharrirlar 
burn yodda tutishi lozim b o ia d i. Zero, ommaviy-siyosiy 
asarlarning o ‘ziga xosligini belgilovchi asosiy omillardan biri 
tenninlar hisoblanadi.
Ommaviy-siyosiy adabiyot jamiyatni boshqarishda, ijtimoiy 
ongni shakllantirishda muhim vosita hisoblanadi. Ommaviy- 
siyosiy adabiyotlarning maqsadi tashviqot va targ'ibotdan 
iboratdir. Bugungi kunda uning vazifasini uchinchi bir termin bilan 
atash o'rinli desak, xato bo im ay d i. U ham bo‘lsa, “d a’vat”dir. 
To‘g ‘ri. mazkur termin yaqin-yaqingaeha diniy, undan zamonaviy 
faoliyatda foydalanishdan saqlanish kerak degan fikr hukmron edi.
43

---

Vaholanki, so‘z na dinga, na dunyoviy siyosatga mutlaqo farqsiz. 
Uni kim(lar) nima maqsadda q o ‘llayotgani muhim. Shunga ko‘ra,