Adaptiv jismoniy tarbiya va sport

 

---

14 
1-bob. Adaptiv jismoniy tarbiyaning asosiy tushunchalari va atamalari 
1.1“Madaniyat”, “jismoniy tarbiya”, “adaptiv jismoniy tarbiya” tushunchalari 
Ushbu tushunchalar juda murakkab, ko‘p qirrali va juda ko‘p turli xil ta‘riflar, 
talqinlarga ega. 
Shunday qilib, L.P. Matveev ―madaniyat‖ tushunchasini talqin qilishda odatda 
―tabiat‖ tushunchasi bilan qarama-qarshi ekanligini ta‘kidlaydi. Tabiiy qonunlarga 
ko‘ra, insondan mustaqil bo‘lgan va uning faoliyati natijasida yuzaga kelmaydigan 
barcha narsalar (hamma narsa jonsiz va dunyoda inson tomonidan o‘zgartirilmagan) 
tabiatga tegishli. Madaniyat fenomeni tarkibiga insonning (jamiyatning) 
o‘zgaruvchan faoliyatining natijalari va usullari, ya‘ni tabiatni inson ehtiyojlarini 
qondirishga yo‘naltirilgan tadbirlar kiradi. 
Madaniyat faoliyat va ehtiyojlar bilan uzviy bog‘liqdir. 
Faoliyat – bu dunyoni o‘zlashtirish, inson va jamiyat ehtiyojlarini qondirish 
uchun uni o‘zgartirish, o‘zgartirish jarayonining har xil turlari va usullari. Shu bilan 
birga, uning atrofidagi dunyoni o‘zlashtirgan odam har safar uni ma‘no bilan 
to‘ldiradi, har safar uni qayta yaratgandek, unga yangi, qiymat-shematik o‘lchov 
beradi va shu bilan o‘zini o‘zi yaratadi, bu insonparvar dunyoda o‘zini topadi 
(Byxovskaya I.M., 1993 ) 
Ehtiyoj – bu narsaga bo‘lgan ehtiyoj, hayotiy yoki ichki ehtiyoj, shaxs va jamiyat 
rivojlanishi uchun eng muhim manbalar va shart-sharoitlar, odamlarning ijtimoiy 
faolligini qo‘zg‘atuvchi sabablar. 
Odatda ehtiyojlarning ikkita klassi mavjud – tabiiy va ijtimoiy. Birinchisi, 
avlodlarga oziq-ovqat, suv, havo, harakat, ko‘payish va himoya qilish zarurati. Ular 
hayvonlarga ham, odamlarga ham xosdir. Ijtimoiy ehtiyojlarni shaxs va jamiyat 
ehtiyojlariga qarab ajratish mumkin. 
Jamiyatning eng muhim ehtiyojlaridan biri sog‘lom, jonli va harakatchan millatni 
yaratish, har tomonlama va barkamol odamlarni tarbiyalash va ularning kuchlari, 
qobiliyatlari va iste‘dodlarini erkin va cheksiz rivojlantirish uchun ob‘ektiv 
sharoitlarni yaratish zarurati (V.M. Vyudrin). 
Shaxsning ehtiyojlari orasida, masalan, gumanistik psixologiya nuqtai nazaridan 
(A.X. Maslov) xavfsizlik va himoya, o‘ziga xoslik va muhabbat, o‘zini o‘zi 
qadrlash, o‘zini namoyon qilish yoki shaxsiy takomillashtirish ehtiyojlariga e‘tibor 
qaratish lozim. 
Madaniyat rivojlanishi jarayonida shaxsning o‘zini takomillashtirishga, o‘z tabiatini 
o‘zgartirishga qaratilgan maxsus faoliyat turlari (shakllari, usullari) uning eng 
muhim tarkibiy qismlariga aylandi. Jismoniy madaniyat madaniyatning shu kabi 
qismlariga tegishlidir. 

---

15 
Barcha madaniy qadriyatlar ichida eng muhimi inson boshqa barcha qadriyatlarning 
yaratuvchisi sifatida; tabiatni o‘zlashtirgan odamgina avval qadriyat bo‘lmagan 
narsalarga aylanadi. 
Tarixan jismoniy madaniyat birinchi navbatda yosh va katta yoshdagi avlodlarni 
mehnat va harbiy ishlarga to‘liq jismoniy tayyorlashda jamiyatning amaliy 
ehtiyojlari ta‘siri ostida rivojlandi – bular insoniyat hayotining eng muhim shartlari. 
Jismoniy madaniyatning eng to‘liq ta‘rifi L. P. Matveevning asarlarida berilgan: