Afandining qirq bir pashshasi (Qissadan boblar)

AFANDINING QIRQ BIR PASHSHASI

(Qissadan boblar)


TUSH
Laylak qlshlog'ining eng katta boyi Muhsin guppi yotsa ham, tursa ham yeriga yer qo'shishni o'ylardi. Yana bir orzusi dono va hozirjavob odam sifatida dovrug' taratish edi.
Shu sababli oldiga Nasriddin Afandi kelib, sizga maslahatim bor, deganda, sevinganidan o'yinga tushib ketgudek bo'ldi.

• 
  Xo'sh, xo'sh, — dedi u dik etib turib, salom-alikdan so'ng Nasriddin Afandini o'tirishga taklif etarkan.
  
• 
  Bilasizmi, mulla aka, — gap boshladi Nasriddin, «mulla aka»ning Muhsin guppiga moydek yoqLshini bilib, — men bugun tush ko'rdim.
  
• 
  Xo'sh, xo'sh? — Muhsin guppi unga bir piyola choy uzatdi.
  
• 
  Tushimga otam rahmatli kiritxhlar. «Bog'ingdan uch-to'rt qadam yuqoriroqda odamdek keladigan, chorak qismi yerga ko'milgan eski xum bor. Qishlog'ingdan uch-to'rt bechorani topgin, uni suvga to'ldirishsin. Xurnga eng oxirgi chelak suvni quygan odamga bog'ingning yarmini xatlab berasan», dedilar.
  
• 
  Iya, xudoyo tavba qildim! — dedi Muhsin guppi sevinchdan gupillab ketgan yuragini bazo'r tinchitib.
  
• 
  Taqdir ekan, qanday qilay? — dedi Nasriddin Afandi be-chorahol qiyolada.
  

— Ha, endi tushga har balo ham kiraveradi-da, — dedi Muhsin guppi yupatgandek bo'lib, — bo'lmag'ur narsa uchun hayhotdek bog'ning yarmidan ajralib o'tirasizmi?

• 
  Yo'q, — dedi Nasriddin qat'iylik bilan. — Otam rahmatlining tirikliklarida so'zlarini ikki qilmasdim, endi ruhlari ozor chek-sinmi?
  
• 
  Ofarin! Ofarin! — Muhsin guppi ham sevinchdan, ham hovlidan quruq qolish vahimasidan bir turib yana o'tirdi. — Balli! Yashang! — bu olqishini boyagidan ancha xotirjam aytdi. Chunki darrov reja tuzishga sho'ng'ib, ko'zlari sovuq yiltiray boshlagandi.
  
• 
  Xo'sh, — Nasriddin gapning kashtasini yanada gajakdorroq qildi. — Qoshingizga kelishimning boisi, mulla Muhsin aka, siz qishloqning ipidan ignasigacha biladigan obro'li odamsiz. Men esa yangiman. Xo'sh, shu xumni to'ldiradigan odamni qayerdan topa-man? Menga birov ishonarmidi... Ikkinchi tomondan, juda shov-shuv qilishning ham tarafdori emasman. Otamning aytganlarini bajarib, ko'nglimni xotirjam qilsam bas.
  
• 
  Juda yaxshi kelibsiz!.. — dedi-yu, shu gapidan so'ng Muhsin guppini qattiq yo'tal tutdi. Aslida bu yo'tal emas, sevinchdan otilib chiqayotgan kulgisini xaspo'shlovchi soxtalik edi. — Juda to'g'ri va oqilona yo'l, — deya Muhsin guppi ko'z yoshlarini artdi. — Ovoza qilish shart emas. Bu savob ishingizni o'zim uddalab beraman. Gah desam qo'limga qo'nadigan ikkita odamim bor. Bechoralar juda kambag'al. Aytaman, o'zim boshida turib, bajarib beraman. A?
  

— Bo'pti, men rozi! Rahmat sizga! — Nasriddin o'rnidan turdi. — Bo'lmasa ishni bugundan qoldirmaylik, mulla aka.
Nasriddin ketish taraddudida eshik tomon yurdi-yu, ilkis to'xtadi:
— Ha, aytmoqchi! — dedi u bir narsani hozirgina eslagandek. — Boyagi otam aytgan xumlari hech qachon bog'da turmasdi. Ertalab uyg'onib qarasam, xuddi aytganlaridek, bog'ning o'rtasida chorak bo'yi ko'milib, tip-tik turibdi!
— Yo tavba! — Muhsin yoqa ushladi.
Nasriddin ketdi. Muhsin guppi sal uzoqlashishini kutib turdi-da, sevinganidan baqirib yubordi:
— Tursunali! Alimsho!
Ichkaridan uzun-qisqa bo'lib ikki kishi yugurib chiqdi.
— Tez! Uchta obkash bilan sakkizta paqir olib chiqlaring! — buyurdi ularga guppi.
Muhsin guppi o'zining Tursunali degan devqomat korandasi va Alimsho degan yugurdagi bilan uchta obkash, sakkizta chelak ko'tarib tezda Nasriddinnikiga yetib kelishdi. Yoz boshining kuchga to'lgan quyoshi ancha tikkalashib, dehqon va korandalarni soya-salqinga hayday boshlagandi. Shunga qaramay, bog'ga ega chiqib qolishidan qo'rqqan Muhsin guppi ishni kechiktirmaslikka qaror qildi.
Bu yil qurg'oqroq keldi. Ikki yuz qadamcha naridagi katta ariqda suv jildirab qolgandi.
Muhsin guppi malaylari bilan bir-ikki borib kelishdayoq qora terga botdi. Наr holda, birinchi sakkiz chelak suvni ag'darishgandayoq xumning yarmidan pastrog'igacha to'ldirib qo'yishdL Ikki-uch qatnashda xumning to'lishi aniq edi. Muhsin guppining kayfi shun-chalik chog', boshi osmonda.
U bo'sh chelak-la oldinda ketar, to'ldirib qaytishganda xizmatkor-larining orqasidan kelib suv ag'darishlarmi kuzatib turar edi. Xudo ko'rsatmasin, ularning chelagi oxirgi bo'lib qolishi mumkin edi-da'
Ikki karra qatnaganda xumning to'lishiga uch-to'rt chelak kifoya ekanligi sezildi. Shunday bo'lsa-da, Muhsin guppi boshchiligida shotirlari sakkiz chelakning barini ko'tarib ketishdi.
Nasriddin afandi eshagiga yarim chordana qurib o'tirgancha ular­ning ishini kuzatardi. Bog'ga umidvor bo'lganlar qaro terga botib uchinchi karra qaytib kelishganda, u eshagidan tifshdi.
— E, yashanglar! — dedi xumga yaqinlashib. Uning bu xitobi va betoqatlik bilan eshagidan tushib kelganidan otasining tushda tayinlaganini tezroq bajarib, bog'ning yarmidan qutulmoqchiligi ko'rinib turardl
Birinchi yetib kelgan Tursunali bir chelagini ag'darib, ikkin-chisini chog'laganda orqada qolgan guppi unga baqirdi.
— To'xta!
Muhsin guppi halloslab keldi-da, gapini qaytardi.
— To'xta. Bir ko'ray, qancha qoldiykin.
U shunday deb xumning ichiga mo'raladi-yu, Nasriddinga saro-sar ko'z tikdi:

• 
  Sal kamayib qolibdimi? Yo menga shunday ko'rinyaptimi?
  
• 
  Qanaqasiga kamayadi? — dedi Tursunali shang'illab. E, mulla aka, ag'daraveraylik, zo'r ketea bir marta yana borib kelamiz-da!
  
• 
  Qayoqqa kamayadi? — Nasriddin ham Tursunalining gapini tasdiqlarkan, xumga mo'raladi:
  
• 
  Ha, bu o'zi katta xum-da! Haybatini qarang!
  
• 
  Ha, shundaymi?
  

Muhsin guppi xumning kattaligiga ham, boyagina to'lib qoldi, deb aldanganiga ham ishondi.
Shu kayfiyatda suv tashuvchilar yana, ikki karra qatnashdi. Xum esa o'sha ahvolda edi. Ya'ni to'lishiga uch-to'rt chelak yetarlidek tuyulardi-yu, o'zidan-o'zi yarimlashib qolaverardi.
— Bu nima degan gap!? — Muhsin guppi shubhaga bordi. Bu shubhasi xumga taalluqliligi ayon edi. Nasriddin Afandini hali ham ramning tezroq to'lishidan manfaatdor deb bilardi.
Nasriddin Afandi ham ko'zlarini baqraytirib, nima deyishini bilmay turdi-da, kelib xumni ushlab, qimirlatmoqchi bo'ldi. Xum qimir etmadi. Nasriddin xumning tubiga, ichiga qaradi.
— Bu palakat nima qilyapti o'zi? — jig'ibiyroni chiqdi, xumni beozor tepdi. — Hali otamni go'rida tikka turg'izmasaydi!
Oraga jimlik cho'kdi Uchala qora terga tushgan. «suvchilar» va Nasriddin Afandi bir-birlariga hech narsa tushunmay anqayishdi. Jazirama issiq kun ham o'zining shabadasi, olislardan kelayotgan qushlar sayrog'i, xullas, jamiki harakat va ovozlari bilan birga hayronlikka qo'shilgandi. Nimanidir kurt-kurt chaynab, eshakkina buzayotgan jimlikda guppi bilan malaylaridan oqayotgan ter ham jfldirab ovoz chiqarayotganga o'xshardl
— Topdim! — dedi Nasriddin Afandi. — Buning tagida darz ketgan joyi bo'lsa suv o'shandan sizib tushayotgandir?
Bog'ning yarmi mash'aladek charaqlab turgan joyda bu gapga chalakam-chatti ishonishdi ham.
— Xudo xayringlarni bersin! Ishni o'lda-jo'lda qoldirmanglar! Bu xumparga yana besh-o'n chelak suv ketsa ketar. Otarnning vasi-yatlarini bajarmasam, huzur-halovatimdan tamom ayrilaman!
Muhsin guppi bu gaplarni ma'quTladi.
— Qani ko'tarlaring! — dedi chelaklarga ishora qilib.
Suv tashuvchilar yana uch-to'rt karra borib-kelishdi. Lekin xuni-dagi suv o'rni o'sha-o'sha: to'lishiga uch-to'rt chelak qolar va yana pasayib ketardi
Nasriddin tag'in bir karra yalinib-yolvorib otasining ruhini chirqiratmaslikka guppini ko'ndirdi Keyingi safar guppining o'zi bu yerda qandaydir nayrang borligini sezdi. Sharmandai sharmisor bo'lganini orqaga surish uchun ham jahl ustida yana besh martacha shotirlari boshchiligida qatnadi. Shunday qilib, xumga taxminan ikki yuz Chelaklar suv ag'darildi.
Nihoyat guppi portladi. Bo'sh" chelakni daranglatib yerga urdi-da, yig'lagudek baqira ketdi:
— Men sizga nima yomonlik qilgan edim, a? Nima yomonlik qildim?
Nasriddin ham achinganidan yig'lagudek bo'lib o'zini oqladi:
— Menda ayb yo'q! Menda ayb yo'q!
— E, qoching-e! — Muhsin guppi qo'l siltab nari ketayotib orqaga o'girildi. — Sizning nomingizni eshitiboq hurmat qilgandim. Mana shunaqa fisq-fasodligingiz uchun Urganchdan haydashganini endi bildim. To'g'ri qilishgan! To'g'rilikcha suv so'rasangiz bermas-midim?
Muhsin guppi keta boshladi Nasriddin gunohkorona gap qotdi:
— Bu padarla'nat xumni bunchalik suv yeyishini men qaydan bilibman?
Guppi va odamlari ketishdi Nasriddiiming yuzidagi gunohkorona ifodani jilmayish egalladi. Shu jilmayish bilan asta borib, xumdan to'rt qadam naridagi devordan bog'iga mo'raladi. Undagi polizning va daraxtlarning anchagina qismi sug'orilgandi.
Nasriddin Afandi ana shunaqa — turib-turib kimningdir ustidan kulish istagi tutib qolardi. Xumga suv to'ldirish hamda otasining tushiga kirgani bilan bog'liq voqea esa tubandagicha edi.
Qishloqdagi katta ariq qadimdan qolgan ovoza bo'yicha Muhsin guppining ota-bobolariga tegishli bo'lib, undan oqqan suv ancha bir qiziq tarzda taqsimlanardi. Ya'ni, yon ariqlarga o'zidan o'zi, hech qanday bog'lovsiz chiqqan suv hammaniki, bordi-yu, yon ariqlarga suv bog'lab chiqarilsa, Guppiga haq to'lanishi kerak edi.
Bu yil esa qurg'oq kelganidan ko'p xonadonlar anchagina qiy-naldi. Shusiz ham qaram bo'lgan odamlarni Muhsin guppi yanada ko'proq qarzga botirdi. Albatta, hech kimning behuda haq bergisi kelmaydi. Odamlar guppining ko'zini shamg'alat qilib, ekinlarini yashirincha sug'orib olishlari, o'qariqqa kirn tashlagani noma'lum kattakon harsanglarning «o'zidan o'zi» tushib qolishlari tez-tez takror-lanib turardi. Shunda guppining baqirib so'kinganlari butun atrof-tumonotga taralardi.
Nasriddin Afandining qiliq chiqarishiga ham sabab ana shu, kunda bo'lmasayam kunora eshitiladigan vag'illab so'kishlar edi.
QASOSNING YO'LI TOPILDI

Muhsin guppi bir oylarcha vaqtini qasos olish orzusi bilan o'tkazdi. O'ylay-o'ylay yo'lini topdi.

Nasriddin Afandi bolari tutardi. Guppi so'rab-surishtirib uning yaqin kunlarda asalni ikki xum qilib bozorga olib tushmoqchiligini bildi. Ana shu ikki xum asal ustida Nasriddinni qo'lga tushirishni niyat qildi. Puxtalab reja tuzdi. Ochig'ini aytish kerakki, agar bu reja amalga oshsa, haqiqatan ham Nasriddin Afandi el orasida qat-tiq kulgi bo'ladi.
Bugun guppi o'ylagan qasosning amalga oshadigan kuni edi...

• 
  Yaratganning ishlariga qoyilman, — dedi guppi atrofdagi go'zallikka maroqlangancha alanglab, so'ng birdan ovoziga malomat aralashdi.
  
• 
  Yo'q, qaytib oldim, — dedi u, ariqdagi suvga qo'lini paxsa qilib. — Qoyil emasman!.. Mening mingta qo'yim bor, ming tanob yerim bor, xo'pmi!? — Guppi atrofga bir qarab qo'yib tomoq qirdi-da, yana ariqqa gap so'qdi. — Xo'-o'sh, ha endi mingta bo'lmasa ham shunga yaqin. Xo'sh?! Nega endi meni atrofimdagi to'rtta qishloqdan narida hech kim tanimaydi-yu, cho'ntagida hemiri bo'lmagan Afandini butun olam taniydi? A?
  

Guppi beparvo oqayotgan suvga bir zum o'qraydi-da, qo'l siltadi.
— E, bor-e, bu — g'irt g'irromlik!
Guppi choydan xo'r-хо'г ichdi-da, qomatini tikladi.
— Mana bugun, — dedi u barmog'ini suvga nuqib, — men bu g'irromlikni tuzataman! Nasriddin Afandiga bir firib beray-ki, kim aqlli va kim dono ekanligini ko'rib qo'yasan!
Muhsin guppi ko'kragining boricha nafas olib yayradi. Kayli chog' bo'ldi.
— To'g'ri-da! — dedi u yana o'z gapini tasdiqlab. — Menim-cha, kim boy bo'lsa — o'sha aqlli. Kim aqlli bo'Lsa — o'sha boy! Bildingmi? — Guppi yana barmog'ini nuqib suvga uqtirdi. — Bil-masang bilib qo'y! Ha! Aqling bo'lmasa boylik topib bo'psan!


AUDI OPPOQ VA AHMAD TARASHA
Kumushkentda bugun katta bozor edi.
Nasriddin Afandi ham, Muhsin guppi ham shu yerga kelishni mo'ljallashgandi. Lekin ikkovi ham hali uch tosh yo'l bosishi kerak, ungacha boshqa ikki kishi bilan tanishib turamiz...
Ahmad tarasha bilan Abdi oppoq bozorga kiradigan olti ko'chadan bittasining boshida tasodifan uchrashishdi. Ularning ikkoviniyam chapani deyishardi. Chapani degan tushuncha o'sha paytlarda kasb ma'nosiga ham o'tib ketardi. Antiqa toifadagi bu odamlar deyarli hamma shaharda bo'lar, qishloqlarda ham ularga taqlid qiluvchilar topilardi
Chapanilarni hurmat qilishar va biroz hayiqardilar. Chunki ish-lashdan ko'ra o'limni afzal ko'radigan chapanilar fitna-yu, nayranglarning 1ig'i yoki qalqoni bo'lib xizmat qilishardi. Yo'q, bu fitnalarni ular uyushtirmasdi, uyushtirishni boshqa — puldor yoki g'azabnoklar qilardilar-u, bajarishga qolganda chapanilarga murojaat etilardi. Birovning birovdan qasdini olish, birovning qizini obqo-chish, birovning uyuridan asl otni o'g'irlash singari ishlar yoki shunday vaziyatlarda himoyalanish chapanilarsiz bitmasdi.
Chapanilarni hurmat qihshlariga sabab, ular hech qachon o'zlari uchun o'g'irlik qilmasdilar, yuqorida sanab o'tganimizdek «nozik» Lshlarni mahorat bilan, iz qoldirmaydigan qilib bajaradilar va mabodo qo'lga tushsalar, hech qachon buyurtmachi»ni sotmasdilar.
Chapanilarning yana bir odati bor edi-ki, bir-biridan hol-ahvol so'ramasdilar. Mantiqan ham chapaniligimcha qolaman degan chapani ishlaridan gapirmasligi lozim edi.
Abdi oppoq bilan Ahmad tarasha uchrashganda ham bu udum buzilmadi

• 
  Ha, tuzukmisan? - so'radi Abdi oppoq sovuqqina qo'l tashlashgach.
  
• 
  Yuribman, dunyoi dasturxonning bir chekkasida. Shunday deb bozor ichkarisiga yo'l olishdi.
  

Ahmad tarasha qotma, qop-qora, juda daroz odam edi. Birdan «pov» etib yonib ketadigan fe'li bo'lib, xuddi shunday birdaniga jahlidan ham tushib qo'ya qolardi.
Abdi oppoq o'rta bo'yli kishi edi. Hamisha kigiz qalpoq' kiyib yurar, qop-qora soqoli yuzining oqligklan ko'k ko'rinardi. Ikkala chapani ham kuchli, epchil, yoshlari qirqning nari-berisidagi odamlar edi.
Choyxonaga kirishganda yonma-yon, lekin xuddi notanishlardek xiyol bir-birlariga teskari qarab o'tirdilar. Ikkovi unsiz belbog'laridan tuguncha olib bir siqimdan mayiz, besh-oltitadan turshak chiqarib sopol laganlariga soldilar-da, tugimlarini qayta tugft, belbog'lariga qistirib qo'ydilar.
Tarashaning laganida yong'oqdek keladigan ikkita nowot ham bor
edi
Abdi oppoq shu zahotiyoq non kavshashga tushib, ustidan xo'rillatib choy icha boshladi. Tarasha esa choyni quyishga shoshilmadi. Belbog'i taxini titkilab, tugunchak oldi. Undan kichkina, kir doka ro'molchaga ozgina ko'knor to'kdi-da, dokani dumaloq qilib bog'lab uni sopol piyolaga soldi. Ustiga bir bo'lak nowotni ham tashladi. Qolgan boyligmi shoshilmay beliga tukkachgina, o'shanday bamaylixotirlik bilan piyolaga choy quydi. So'ng boshini xam qilgan-cha, to ko'knor yetilgimcha, qimir etmay o'tirdi. Ko'knor choyga chiqqach, dokani burab siqdi-da, laganning bir chekkasiga, ikkinchi nowot bo'lagining yoniga qo'ydi. Laganni esa jindakkina Abdi oppoq tomon surdi. Abdi oppoq buni darrov ilg'adi. Bir-ikki soniya taraddudlandi. Tarashaga bir-ikki qarab qo'ydi. Keyin nima bo'ka bo'lar qabilida bosh irg'adi-da, nowot bilan tugunchakni o'zining piyolasiga soldi
Ko'knori ichib olishgach, chapanilarning chehrasi yorishib, qadlari ko'tarilib, odamlarga ochilibroq qaray boshladilar.