Афаг Ялийева

AFAQ ƏLİYEVA
Cəlil məmmədquluzadə

(molla nəsrəddin)

arxivinin təsviri


BAKI – 2011

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

MƏHƏMMƏD FÜZULİ adına ƏLYAZMALAR İNSTİTUTU

AFAQ ƏLİYEVA

Cəlil məmmədquluzadə

(molla nəsrəddin)

arxivinin təsviri

BAKI – NURLAN – 2011

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu elmi şurasının 16 mart 2011-ci il tarixli 3 №-li iclasının qərarı ilə nəşr edilir.

Redaktoru:

MƏMMƏD ADİLOV,

filologiya elmləri doktoru

Kompyüter icraçısı:

SUAD ƏHMƏDOV

Afaq Əliyeva. Cəlil Məmmədquluzadə (Molla Nəsrəddin) arxivinin təsviri. Bakı: Nurlan, 2011, 328 s.

ÖN SÖZ

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda tariximizin uzaq keçmişinə aid əlyazmalar, çap kitabları, görkəmli sənət adamlarının və ictimai xadimlərin şəxsi arxivləri qorunub-saxlanmaqdadır. Onların içərisində ictimai fikir tariximizdə müstəsna xidməti olan, «Ölülər», «Anamın kitabı», «Dəli yığıncağı» kimi dram əsərlərinin yaradıcısı, «kiçik hekayələrin böyük ustası», satirik mətbuatın banisi kimi ölməzlik qazanmış Cəlil Məmmədquluzadənin (1869-1932) də şəxsi arxivi (fond 6)¹ var. Ailəsi tərəfindən müxtəlif fasilələrlə AzOZFAN-a təhvil verilmiş bu arxiv materialları yazıçının ədəbi və publisistik fəaliyyətini bütünlükdə əhatə edə biləcək qədər zəngin deyildi. Bununla belə, bu materiallar yazıçının ədəbi və ictimai fəaliyyətinin tədqiqi üçün sonralar mirzəcəlilşünasların istinad edə biləcəkləri ilk və çox önəmli bir qaynaq olmuşdur.

C.Məmmədquluzadə sağlığında əsərlərinin çox kiçik hissəsinin kitabça halında nəşrinə müvəffəq ola bilmişdir. Yazıçının şəxsi arxivində iri həcmli dram əsərlərinin, hekayələrinin bir qisminin avtoqraf, surət, eləcə də rus dilində tərcümə variantları, özünün ailə üzvlərinə, müxtəlif şəxs və idarələrə (eləcə də ailə üzvlərinin, müasirlərinin, redaktoru olduğu «Molla Nəsrəddin» jurnalının müxbir, müvəkkillərinin, müxtəlif idarə və şəxslərin) yazdığı çoxsaylı məktublar, müxtəlif sənədlər, fotoşəkillər, qəzet və jurnal nümunələri, çap kitabları vardır. Bunların içərisində türk, ərəb, fars, tatar, rus, gürcü dilində olan materiallara da rast gəlmək olur. Materiallar arasında C.Məmmədquluzadənin həyat və yaradıcılığının öyrənilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edən özünün, Həmidə Məmmədquluzadənin və müasirlərinin xatirələri də vardır. Sadalananlardan fərqli olaraq, yazıçının publisistik əsərlərinin, ona misilsiz şöhrət gətirən və onu «Azərbaycan Mollanəsrəddini» (Ə.Mirəhmədov) kimi tanıdan və sevdirən felyetonlarının əlyazmaları yox dərəcəsindədir. Bunun bir neçə səbəbi vardır. Əvvəla, C.Məm­məd­quluzadə bir müddət Tiflisdə, qısa bir müddət Təbrizdə, daha sonra isə Bakıda yaşamalı olmuşdur. «Tale «Molla Nəs­rəddin»ə çar Rusiyası zamanında Qafqazın mərkəzi olan Tiflisdə, Azərbaycanın hər iki tayında, hər iki paytaxtında – Təbrizdə və Bakıda nəşr olunmaq nadirliyi qismət etmişdir».²

Bu o deməkdir ki, jurnal səyyar (Tiflis-Təbriz-Bakı) nəşr olunmuş və C.Məmmədquluzadə üçün bu böyük sərvəti qoruyub saxlamaq müəyyən mənada mümkün olmamışdır. İkin­ci tərəfdən, onsuz da jurnalın səhifələrində əbədi yaşamaq hüququ qazanmış felyetonlarını yenidən səliqə ilə bir ye­rə toplamaq «xırdaçılığı» bütün varlığı ilə «Molla Nəsrəddin» jurnalına bağlı olan, güc və imkanını onun nəşrinə səfərbər edən, sözün əsl mənasında bu «böyük adam»ın – «zülmət içində bir nur» (M.Rəfili) olan Mirzə Cəlilin təbiətinin və vaxt imkanının hüdudlarından kənar idi. Nəhayət, «Molla Nəsrəddin» daima senzor nəzarətində olmuş, «dostları» kimi «düşmənləri»³ də çox olan bu jurnal tez-tez jandarm basqını və axtarışlarına məruz qalmış, onun arxivini qoruyub saxlamaq mümkün olmamışdır. Əslində, müəlliflər öz yazılarını yalnız gizli imza ilə dərc olunmaq şərti ilə jurnala göndərdiklərindən onları təhlükədən qorumaq üçün heç lazım da bilinməmişdir.

Müasirlərinin yazıçıya yazdıqları məktubların bir çoxunun bu gün onun arxivində olmaması da məhz buna bənzər səbəblərlə bağlıdır. Fərhad Ağazadənin tərtib etdiyi biblioqrafiyada C.Məmmədquluzadənin 1887-ci ildən 1913-cü ilə kimi Firidun bəy Köçərliyə 22 məktub göndərdiyi qeyd olunmuşdur.⁴ Şübhəsiz, F.Köçərli bu məktubları cavabsız qoymamışdır. Hələ 1920-ci ildə «xalq düşməni» kimi güllələnən F.Köçərlinin arxivinin məhv edildiyi məlumdur. F. Köçərlinin məktublarının C.Məmmədquluzadə arxivində olmaması nə ilə izah edilə bilər?

Həmidə Məmmədquluzadə «Mirzə Cəlil haqqında xatirələrim» əsərində yazır: «O, öz otağına getdi. Şkafı açıb əsərlərinin qaralamalarını götürüb bir-bir baxdıqdan sonra yerə atdı… Dedi ki, sobanı qalamaq istəyir… O, böyük kağız bağlamalarını, müxtəlif qaralamaları sobaya atıb yandırırdı. Bu zaman o, çox əsəbi idi. Mən ona heç bir söz deyə bilmirdim. Kənarda dayanıb ürək ağrısı ilə tamaşa edirdim».⁵

Əslində, bu bağlamaların sobada yandırılması 1931-ci il dekabrının şaxtasını dəf etməkdən daha çox qarşıdan gələn illərin doğurduğu vahimənin üşüntüsünün dəfinə xidmət edirdi və yandırılan «kağız bağlamalarını»n, «müxtəlif qaralamaların» içərisində C.Məmmədquluzadəyə məxsus hansı sənəd və əsərlərin yandığı bu gün də həlli müşkül bir məsələ kimi qalmaqdadır.

R.Əfəndiyevin müəllimi F.Köçərlinin ona göndərdiyi «saysız-hesabsız» məktublarını «məndən sonra sizə bir xətər dəyməsin» deyə «1950-ci ilin bir yay ayında… mis xəkəndaza qoyub»⁶ yandırması da eyni psixoloji gərginliyin nəticəsi və davamı idi.

C.Məmmədquluzadənin şəxsi arxivindəki ilk araşdırma işləri Həbibulla Səmədzadə tərəfindən aparılmışdır. O, 1935-ci ildə «İnqilab və mədəniyyət» jurnalında arxivdəki materialların təsvirinin xülasəsini dərc etdirmişdir.⁷ H.Səməd­za­də­nin şəxsi arxivində bu təsvirin zamanına görə geniş şəkildə işlənmiş mükəmməl variantı da var.⁸ Təs­vir latın əlifbasında makina çapı şəklindədir.

1961-ci ildə «Cəlil Məmmədquluzadə (Molla Nəsrəddin) arxivinin təsviri» Mərziyə xanım Paşayeva tərəfindən ilk dəfə kiril əlifbasında kitab halında nəşr edilib elmi ictimaiyyətə təqdim olunmuşdur. ««Mirzə Fətəli Axundov arxivinin təsviri»ndən sonra bu əsər Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Respublika Əlyazmalar Fondunun ikinci arxiv təsviridir».⁹ Nəşri böyük məsuliyyət, zəhmət və peşəkarlıq tələb edən bu kitab o vaxt yazıçının şəxsi arxivindəki materialları lazımınca əhatə edə bilmişdir.

Ötən 50 il ərzində C.Məmmədquluzadənin şəxsi arxivindəki materialların həcmi Müzəffər Davatdarov, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat Muzeyi tərəfindən və yazıçının dövlət səviyyəsində keçirilən yubileyləri dövründə əldə edilən əlavələr hesabına xeyli sayda artmış, təkcə saxlama vahidi 595-ə (çox halda bir s.v. altında bir neçə material qorunur) çatmışdır. Bundan əlavə, 1972-ci ildə Dövlət Komissi­yasının keçirdiyi yoxlamanın nəticəsi kimi Əlyazmalar İnsti­tutunda mühafizə olunan materialların şifrələri saxlama vahidi ilə əvəz olunmuşdur. Bütün bunlar vaxtilə nəşr olunan arxiv təsvirlərini yenidən işləyib müasir oxucuya latın əlifbasında təqdim etmək istəyini şərtləndirir.

Kitabın tərtib özəllikləri:

1. 
   Arxivdə olan bütün materiallar mövzu və ədəbi janrlara görə 15 sayda mü­va­fiq bölmələrə ayrılmış, bəziləri isə öz növbəsində ayrı-ayrı hissələrə bölün­müş­dür;
   
2. 
   Bütün materiallar bölmə daxilində əlifba ardıcıllığı ilə düzülmüşdür;
   
3. 
   Hər bir materialın dili, əlifbası, avtoqraf və ya surət olması, yazıldığı yer və tarixi, kağızı, mürəkkəbinin rəngi, başlandığı və bitdiyi cümlə, qısa məzmunu, həcmi, ölçüsü, saxlama vahidi eyni prinsiplə göstərilmişdir;
   
4. 
   Azərbaycan dilində ərəb, kiril qrafikası ilə olan materialların başlanğıc və sonu müasir əlifba ilə verilmişdir. Fars dilində olan materialların təsviri də bu şəkildədir;
   
5. 
   Rus dilində olan materialların sərlövhəsi Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuşdur;
   
6. 
   Eyni materialın nüsxələri rum rəqəmi (I, II və s.) ilə sıralanmış və təsvir edilmişdir;
   
7. 
   Eyni bir saxlama vahidi altında olan müxtəlif məzmunlu materiallar öz mövzusuna müvafiq bölmələrdə yerləşdirilmişdir;
   
8. 
   Materiallar üzərində təsadüf olunan müxtəlif xarakterli qeydlər təsvirdə olduğu kimi öz əksini tapmışdır;
   
9. 
   Təsvir üçün tələb olunan, lakin oxunaqsız və cırılmış sözlər nöqtələrlə – (…) əvəz olunmuşdur;
   
10. 
    Eyni adlı materiallar tarixlərinə görə deyil, saxlama vahidlərinə görə düzülmüşdür;
    
11. 
    Eyni saxlama vahidi daxilində bir adda olan materiallar tarixi ardıcıllıqla düzülmüşdür;
    
12. 
    Müəllifi, kimə və hara ünvanlandığı məlum olma­yan məktublar «naməlum şəxsdən», «naməlum şəxsə» və «naməlum yerə» adı altında təsvir edilmişdir;
    
13. 
    Materialda adları çəkilən şəxslərin kimliyi barədə mümkün məlumat elmi-məlumatlandırma aparatında – səhifənin sonunda qeyd olunmuşdur;
    
14. 
    Qəzet, jurnal və çap kitabları Azərbaycan, rus və şərq dilləri üzrə bölünmüş və əlifba sırası ilə verilmişdir;
    
15. 
    Təsvirdə saxlama vahidi üzərində qoyulan ulduz (*) işarəsi materialın nəşrə ilk dəfə daxil olunduğunu bildirir.
    

* * *
Yazıçının oxucuya məlum olan ilk qələm təcrübələri yaranışından – ötən yüzilliyin ilk illərindən başlayaraq günümüzə qədər ədəbi və elmi ictimaiyyətin diqqət mərkəzində olmuşdur. Yaradıcılığı müxtəlif aspektlərdən öyrənilmiş, müxtəlif əlifba (ərəb, latın, kiril), tip (kütləvi, elmi) və seriyalarla nəşr olunmuş, dünya xalqlarının dillərinə tər­cümə edilmişdir. Bu zəngin ədəbi və publisistik irs öz əzəməti ilə ətrafına daim yeni ədəbiyyatşünas nəsli toplamağa müvəffəq olmuş, tarixin ayrı-ayrı zaman kəsiklərinin möv­cud ideoloji ölçüləri bu əvəzsiz milli ədəbi-mənəvi sərvətə yeni rakursklardan «qayıtmaq zəruriyyəti» doğurmuş, onun ölməzlik və həmişəyaşarlığını təsdiq etmişdir.

Kitabın nəşrə hazırlanmasında öz zəhmət və qayğılarını əsirgəməyən həmkarlarıma və Azərbaycan Respublikası Döv­lət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin müdiri Maarif Teymurova öz təşəkkürümü bildirirəm.

Afaq ƏLİYEVA

TƏRCÜMEYİ-HALI VƏ XATİRƏLƏRİ

1.TƏRCÜMEYİ-HALIM

I
Azərbaycan dilində ərəb əlifbası ilə avtoqraf. Yazılış tarixi və harada yazıldığı qeyd edilməmişdir. Əsər ağ sapla tikilmiş, müxtəlif ölçülü sarı saya vərəqlərin bir üzünə bənövşəyi və qara mürəkkəblə yazılmışdır. Vərəqlər nömrələnmişdir. 1-ci səhifəsi yoxdur. Əsər üzərində bənövşəyi mürəkkəblə təshih işi aparılmışdır. Pozulan bəzi sözlərin üstündə qırmızı mürəkkəblə rəqəmlər qoyulmuşdur.
Başlanır: … altımış il bundan əqdəm…

Bitir: … mən qaldım.

Ölçüsü: 17,5x35–17,5x39 sm; həcmi: 13 vərəq; fond 6, s.v. 74.
2.TƏRCÜMEYİ-HALIM

II
Əlyazmanın 1-ci səhifəsində naməlum şəxs tərəfindən göy karandaşla «Tərcümeyi-halım» yazılmasına baxmayaraq, əslində məzmun etibarı ilə «Xatiratım»¹⁰ əsərinin ikinci hissəsidir.

Azərbaycan dilində ərəb əlifbası ilə avtoqraf. Yazılış ta­­rixi və harada yazıldığı qeyd edilməmişdir. Əsər qalın cildli, cizgili vərəqlərin bir (1-32) və hər iki (33-53) üzünə bənövşə­yi mürəkkəblə yazılmışdır. Səhifələr nömrələnmişdir. 44-cü səhifə ilə 45-ci səhifə arasına bir üzü yazılmış 4 sarı saya kağız əlavə olunmuşdur. Əsər üzərində qara, göy karandaş və bənövşəyi mürəkkəblə təshih işi aparılmışdır.

Başlanır: … Naxçıvan, İrəvan vətənimdən…

Bitir: … hələ ki, buna iktifa elədik.

Ölçüsü: 22x36 sm; həcmi: 52+1 (boş) vərəq; fond 6, s.v. 75.
3.TƏRCÜMEYİ–HALIM

III
Azərbaycan dilində ərəb əlifbası ilə surət. Yazılış tarixi 1927-ci il, Bakı. Əsər ağ sapla tikilmiş cizgili dəftər vərəqlərinin hər iki üzünə bənövşəyi mürəkkəblə yazılmışdır. Səliqəlidir. Səhifələr nömrələnmişdir. Üz vərəqində «Cəlil Məmmədquluzadə», «Tərcümeyi-halım», «Bakı», «Müəllifin yazdığı dəst-xəttindən icazə ilə köçürtmə», «1927», «eynilə», «köçürəni Əsəd Tahirdir» qeyd olunmuşdur.

Başlanır: Anadan olmuşam Naxçıvan…

Bitir: … mən qaldım.

Ölçüsü: 15x21 sm; həcmi: 10+4 (boş) vərəq; fond 6, s.v. 76*.
4.XATİRATIM
Azərbaycan dilində ərəb əlifbası ilə avtoqraf. Yazılış tarixi və harada yazıldığı qeyd edilməmişdir. Əsər qalın cildli, ağ sapla tikilmiş cizgili dəftər vərəqlərinin bir üzünə bənövşəyi mürəkkəblə yazılmışdır. Vərəqlər nömrələnmişdir. İlk səhifədə «Xatiratım» və səhifənin bir küncündə müəllif tərəfindən rus dilində «(Moi vospominaniə s detstva do jurnala «Molla Nasreddin». Djalil)» sözləri qeyd olunmuşdur. Əlyazma əsərin birinci hissəsini – əvvəldən yarıya qədərini əhatə edir. İkinci hissəsi isə C.Məmməd­quluzadənin şəxsi arxivində «Tərcümeyi-halım»¹¹ adı altında saxlanılır. Əsər üzərində təshih işi aparılmışdır. Natamamdır.
Başlanır: Gözümü ömrümdə birinci dəfə…

Bitir: … hələ belə də qeyriləri…

Ölçüsü: 22x35 sm; 59+1 (boş) vərəq; fond 6, s.v. 77.

DRAM ƏSƏRLƏRİ