Afferent nervlarga ta’sir etuvchi dori vositalari

AFFERENT NERVLARGA TA’SIR ETUVCHI DORI VOSITALARI

Insoniyatning evolutsion taraqqiyoti davomida paydo bo‘lgan

og‘riqni sezishni idrok etishi (analgetiklar) fiziologik jarayondir.
Bu hisning asosiy zaruriyati odam organizmiga xavf solayotgan
ta’sirot to‘g‘risida darak berish, shu bilan birga bunga qarshi tadbir
ko‘rish va bo‘lajak ko‘ngilsiz asoratlarning oldini olish
imkoniyatlarini ishga solishdir. Boshqacha aytganda, og‘riqning
bo‘lishi organizmni xavfli ta’sirlardan himoya qilishga qaratilgan.
Shu bilan birga, og‘riq sezgisi jarrohlik yo‘li bilan bemorlarga
davo ko‘rsatishda katta to‘siq hisoblanadi. Haddan tashqari og‘riq
bo‘lishi uyquning buzilishiga, notinchlikka, ish qobiliyati, harakatning pasayishiga, ayniqsa, og‘riqning zo‘rayib ketishi ancha
xavfli bo‘lgan karaxtlik holatiga sabab bo‘lishi mumkin. Masalan,
miokard infarkti, o‘tkir pankreatit, buyrak tosh kasalligining
xuruji, suyaklarning sinishi, xavfli o‘smalar, katta jarohatlanishlar
va shikastlanishlarda shu holatlar kuzatilishi mumkin.
Og‘riq sezgisi alohida sezuvchi nervlarning retseptorlari —
notsitseptorlar orqali amalga oshiriladi. Bular organizmning deyarli
hamma to‘qimalarida joylashgan sezuvchi nervlar (afferent nervlar
yoki markazga intiluvchi nervlar) tolalarining oxirida bo‘lib,
mexanik, fizikaviy, kimyoviy va boshqa ta’sirlar natijasida ularda
hosil bo‘lgan impulslar nerv tolalari orqali orqa miyaga o‘tib,
ko‘tariluvchi afferent yo‘l bilan retikular formatsiyaga, talamus,
giðotalamus, bazal gangliyalar, limbik tizim va, nihoyat, bosh
miya po‘stlog‘idagi sezish markaziga boradi, shundagina og‘riq
seziladi. Og‘riq sezgisi retseptorlarini endogen moddalar ham
ta’sirlab, og‘riqqa sabab bo‘lishi mumkin (masalan, gistamin,
bradikinin va boshqalar). Og‘riq sezish faqat jarrohatlanish, lat
yeyishda bo‘lib qolmasdan, to‘qimalarning yallig‘lanishi, shishlar,
ezilish, yaralar, qon yetishmagan to‘qimalarda ham paydo bo‘lishi
mumkin.
O‘tgan asrning 70-yillarida hayvonlarning miya to‘qimasida
og‘riq qoldiradigan moddalar topilgan (Djo Xyuz, Xao Li). Ular
neyropeptidlar bo‘lib, o‘z tarkibida turli aminokislotalar qoldig‘ini saqlaydi (endorfin, enkefalin, dinorfinlar). Ushbu neyropeptidlar og‘riq impulslarini o‘tkazishda qatnashadigan opiat retseptorlarini bloklab, og‘riqni qoldiradi. Bu borada narkotik analgetiklarning o‘rnini bosadigan og‘riqsizlantiruvchi neyropeptid
moddalarni topish to‘g‘risida ishlar olib borilgan.
Òibbiyot amaliyotida, ayniqsa, anesteziologiyada ishlatiladigan
og‘riq qoldiruvchi dori vositalari farmakodinamikasi va ishlatilishi
bo‘yicha quyidagi guruhlarga bo‘linadi: narkoz moddalari (umumiy
anestetiklar), narkotik analgetiklar, nonarkotik analgetiklar va
mahalliy anestetiklar.
Narkotik analgetiklar
Opiy (qora dori) ko‘knoridan olinadi. Bu guruhga markaziy
nerv tizimiga ta’sir etib, og‘riqni qoldiradigan dori preparatlari,
oftob ta’sirida qurib, qotib qoladigan o‘simlik shirasi kiradi. Uning
tarkibida 20 ga yaqin alkaloidlar mavjud. Bular orasida ko‘proq
uchraydigani morfin hisoblanadi. Ushbu alkaloidlar o‘zining
kimyoviy tuzilishi bo‘yicha 2 sinfga: fenantren va benzilizoxinolin
unumlariga bo‘linadi. Fenantren unumlariga morfin, kodein, dionin
va boshqalar, izoxinolin unumlariga esa papaverin va boshqalar
kiradi.
Ò a v s i f i :

A. Narkotik analgetiklar:

— morfin guruhiga mansub preparatlar: morfin, morfilong,
omnopon, kodein, etilmorfin gidroxlorid, nalorfin, pentazolin,
buprenorfin;
— feninpiðeridin va boshqa opioid sintetik analgetiklar:
promedol, prosidol, fentanil, remifentalin, loperamid, tramadol.
B. Opiat retseptorlar antagonistlari — nalokson, naltrekson.
Morfin gidroxlorid ikki yo‘nalishda: markaziy nerv tizimi va
mushaklarga farmakologik ta’sir ko‘rsatadi.

Markaziy nerv tizimiga ta’siri ahamiyatli hisoblanib, u turlicha

namoyon bo‘ladi. Uning ta’sirida bir qator bosh miya markazlarining faoliyati susayadi, ayrimlari esa aksincha zo‘rayadi .

Afferent nervlar deb, yuqorida qayd qilinganidek, organ va

to‘qimalarda joylashgan nervlar oxiriga ta’sir olib boradigan yoki
markazga intiluvchi nervlarga aytiladi. Ularga ko‘rish, eshitish,
maza, hid sezish va og‘riq sezish nervlari kiradi. Og‘riq, harakat
sezish, tuyg‘u retseptorlariga ta’sir etadigan dori vositalari ikki
guruhga bo‘linadi: retseptorlarni to‘suvchilar (bloklovchilar) va
qo‘zg‘atuvchilar.
Dori vositalarining ko‘pchiligi sezuvchi nerv oxiriga kor
qiladi. Shuningdek, ba’zilari, undan tashqari, sezuvchi nerv
tolalaridan o‘tadigan qo‘zg‘alish impulslariga to‘sqinlik qiladi.
Bularga og‘riq qoldiruvchi dori vositalari (anestetiklar) kiradi.

Òana to‘qimalariga duch kelgan joyda sezuvchi nervlar

retseptorlarini va nerv tolalaridan og‘riq impulsi o‘tishini to‘sadigan hamda ularning qo‘zg‘alishiga to‘sqinlik qiladigan dori
vositalari mahalliy og‘riq qoldiruvchilar—mahalliy anestetiklar
deyiladi.
Sezuvchi nerv retseptorlarining qo‘zg‘alishiga to‘sqinlik
qiladigan vositalarga burushtiruvchi, qoplab va shimib oluvchi
moddalar kiradi. Ular og‘riq sezish retseptoriga bevosita ta’sir
ko‘rsatmaydi, lekin ularga ta’sir etadigan turli moddalarning kor
qilishiga to‘sqinlik qiladi.
Bularning ko‘pchiligi kimyoviy tuzilishi bo‘yicha aromatik
kislotalarning murakkab efirlarii yoki amidlari hisoblanadi hamda
xlorid kislota tuzi sifatida ishlab chiqariladi. Ushbu anestetiklar
organizmga yuborilgandan so‘ng gidrolizga uchraydi va asoslar
hosil bo‘ladi. Bu jarayon faqat ishqoriy sharoitda (to‘qimaning
pH muhiti 7,35—7,4 ga teng bo‘lganda) yuz beradi va
preparatning og‘riq qoldiruvchi ta’siri yuzaga chiqadi. Yallig‘langan to‘qimada esa kislotali muhit bo‘lgani sababli anestetiklar
(anestezindan boshqa) gidrolizga uchramaydi va ularning og‘riq
qoldiruvchi ta’siri namoyon bo‘lmaydi.
Mahalliy anestetiklarning asoslari suvda va nerv tolasini
o‘ragan muhitda erimaydi va shu sababli mikrokristallar shaklida
yopishib qoladi. Mikrokristallar yog‘da yaxshi erigani uchun nerv
tolasining pardasi ularni o‘ziga tortib oladi. Ayniqsa, miyelinsiz
va yupqa miyelin qavatiga ega bo‘lgan nervlarda (sezuvchi va
vegetativ nervlar) shunday jarayon yuz beradi va natijada
mahalliy og‘riq qoldiruvchi preparatlarning asoslari nerv
tolasining pardasida va oxirida yig‘ilib qoladi. Natijada pardaning
ionlarni o‘tkazish faoliyati o‘zgaradi.

1. 
   Yuzaki yoki terminal anesteziya. Anestetik to‘qima yuzasiga
   (asosan, shilliq pardaga) so‘rilganda yoki tomizilganda, shu yerning o‘zida og‘riq sezish hissi yo‘qoladi. Chunki anestetik shilliq
   pardadagi sezuvchi nerv retseptorlari to‘sadi. Ko‘z kasalliklari
   amaliyotida, masalan ko‘z shox pardasidan yot jismlarni olib
   tashlash, ko‘z kasalliklarini jarrohlik bilan davolashdan oldin
   qo‘llaniladi. Bundan tashqari intubatsiya, ezofagoskopiya,
   bronxoskopiyadan oldin qayt qilish refleksini yo‘qotish maqsadida, tomoq va halqum shilliq pardasiga anestetik surtiladi. Bundan
   asosiy maqsad qayt qilish refleksining oldini olishdir.
   Anestetiklarni ishlatganda shilliq parda orqali qisman qonga
   so‘rilib umumiy (rezorbtiv) zaharli ta’sir etishi mumkin. Ularning
   so‘rilishini kamaytirish va ta’sirini uzaytirish maqsadida qon
   tomirlarni toraytiruvchi (adrenalin) preparatlar qo‘shiladi.
   2. Infiltratsion yoki qavatma-qavat anesteziya. Mahalliy
   og‘riqni bartaraf etishda va oldini olishda anestetik to‘qimaga (teri)
   orasiga va ostiga, mushaklarga, ichki organlar va boshqalarga)
   qavatma-qavat yuboriladi. Bunda preparatning past konsentratsiyasi
   (0,25%—0,5%) katta hajmda (250—500 ml) inyeksiya qilinadi.
   Natijada to‘qimalar anestetik eritmasi bilan shimdiriladi (infiltratsiya). Ularda joylashgan sezuvchi nerv retseptorlari va tolalari
   to‘siladi va og‘riq sezish yo‘qoladi.
   Ko‘pgina jarrohlik operatsiyalarida, jumladan, qorin bo‘shlig‘ida joylashgan organlarni (masalan, chuvalchangsimon o‘simta
   yallig‘lanishida—appenditsitda va boshqalar) operatsiyasida ham
   infiltratsion anesteziyadan keng foydalaniladi.
   Odatda anestetiklarni, osh tuzining giðotonik (0,6%) yoki
   izotonik (0,9%) eritmasida va ayrim holatlarda adrenalin bilan birga
   tayyorlanadi. Bundan asosiy maqsad, yuqorida aytilganidek,
   moddaning so‘rilishini kamaytirish va ta’sirini uzaytirishdir.
   3. Regional (o‘tkazuvchi) anesteziya. Anestetik preparat
   sezuvchi nerv poyasi yoki tolasi oldi to‘qimaga yuboriladi.
   Sezuvchi nervdan shu yerida og‘riq impulslari to‘siladi, ushbu
   nerv bilan ta’minlangan soha to‘qimada og‘riq sezish yo‘qoladi.
   Anesteziyaning bu turi ko‘pincha jarrohlik stomatologiyasida (asosan
   tishni olib tashlashda) va jarrohlikda, ayniqsa, barmoqning
   yiringli kasalliklarini (panaritsiy) operatsiya qilishda keng ishlatiladi.
   Bu yerda ham zaharli anestetiklar (koksin, dikin) ishlatilmaydi,
   chunki qonga tez so‘riladi.
   4. Orqa miya anesteziyasi. Bunda anestetik eritma orqa miyaning
   bel qismidan subaroxnoidal bo‘shlig‘iga yuboriladi. Natijada orqa
   miyaga kelayotgan sezuvchi nerv tolalari to‘siladi va shu nervlarga
   taalluqli pastki to‘qimalarda sezish hissi yo‘qoladi. Orqa miya
   anesteziyasi ko‘proq oyoqni va chanoqda joylashgan (urologik,
   ginekologik) a’zolarni operatsiya qilishda ishlatiladi. Ushbu
   anesteziyaning peridural va subdural turlari bor.
   5. Suyak anesteziyasi. Ushbu xil anesteziyani bajarish uchun
   og‘riq qoldiruvchi modda eritmasi suyakning ko‘mik qismiga
   yuboriladi. Yuborilgan joydan yuqorida oyoq yoki qo‘lga tasma
   bog‘lanadi. Anesteziyaning bu turi travmatologiya va ortopediyada
   ko‘proq qo‘llaniladi.
   
2. 
   Har bir mahalliy og‘riq qoldiradigan preparatni ishlatishda
   uni o‘ziga xos bo‘lgan farmakodinamik va farmakokinetik
   xususiyatlari hisobga olinadi. Masalan, yuzaki anesteziya uchun
   shilliq pardadan yaxshi shimiladigan, mahalliy qitiqlovchi ta’siri
   kam bo‘lgan yoki bo‘lmagan preparatlar ishlatiladi. Bularga dikain,
   promekain, lidokainlar kiradi.
   
3. 
   Qoramig‘ (Shoxkuya). Asosan javdar bug‘doy boshoqlarida
   parazitlik qiluvchi zamburug‘ sklerosiylaridan iborat. Uning asosiy alkaloidlari (ergotamin, ergotoksin, ergometrin) va ularning
   birikmalari bachadon miometriysini tanlab qisqartiradi. Ularning
   bunday ta’siri tug‘magan ayol bachadoniga sust, tuqqan ayol
   bachadoniga o‘rtacha, homilalik ayol bachadoniga esa kuchli
   bo‘ladi. Alkaloidlarning preparatlari, asosan, tug‘ruqdan keyingi
   qon ketishida, bachadonning involutsiyasini (qaytadan o‘z shakliga
   kelishi) tezlashtirish maqsadida ishlatiladi.
   Fentolamin. Venaga yuborilganida qon bosimini qisman
   tushiradi. Preparatning bunday samarasi, ayniqsa, adrenalin
   ta’sirida qon tomirlarining torayishi hisobiga yuzaga kelgan
   giðertoniyada yaxshi bilinadi. Preparat ko‘pincha periferik a’zolarda
   qon aylanishi buzilganda (endoarteriit, Reyno kasalligi) tavsiya
   etiladi. Fentolamin buyrakusti bezining miya qismi shishlarida keng
   ishlatiladi.
   Pirroksan gematoensefalik to‘siqdan yaxshi o‘tgani uchun
   markaziy nerv tizimiga α-adrenoblokatorlik ta’sir ko‘rsatib,
   tinchlantiradi. Shu sababli preparat simpatik nervning tonusi
   oshishi bilan bog‘liq hollarda (diensefal kriz, giðertonik kriz) va
   ayrim ruhiy kasalliklarda tavsiya etiladi. α-adrenoblokatorlarning
   qolgan boshqa preparatlari fentolaminga yaqin. Umuman olganda
   α-adrenolitiklar tibbiyot amaliyotida uncha ko‘p ishlatilmaydi.
   Chunki ular giðertoniyada uncha kor qilmaydi.
   β-adrenoblokatorlar deb, β1 va β2-adrenoretseptorlarni to‘sib
   simpatik nervdan a’zoga impuls o‘tishini to‘xtatib qo‘yadigan
   β1 va β2-adrenoblokatorlarni yurak blokadasi, bradiaritmiya,
   bronxial astma, allergiya holatlarida tavsiya etilmaydi. Bulardan
   atenolol, visken, timolol va boshqalar Respublikamiz davlat
   reyestriga kiritilgan.
   Ba’zi β- adrenoblokatorlar ichki simpatomimetik ta’sirga ham
   ega (trazikor, visken) bo‘lib, ko‘pincha bradikardiya bilan
   kechadigan yurak aritmiyasida (ekstrasistoliya va b.) beriladi. Chunki
   bu preparatlar yurak urishini sekinlashtirmay ijobiy ta’sir
   ko‘rsatadi.
   Bundan tashqari α- va β- adrenoretseptorlarni bloklaydigan-
   «gibrid» preparatlar ham olingan (labetalol, proksodolol). Ular
   asosan giðotenziv dori vositalari hisoblanadi va giðertoniya
   kasalligida yuqori samara beradi.
   Anaprilin (inderal, obzidan) tibbiyot amaliyotida ko‘p
   ishlatiladigan β- adrenoblokatorlar hisoblanadi. U yurak β1-
   adrenoretseptorlarini to‘sib, bradikardiyani keltirib chiqaradi,
   sistolani susaytiradi, sistolik hajm kamayadi. Atrioventrikular
   o‘tkazuvchanlikni sekinlashtiradi, qon bosimini pasaytiradi. β2-
   adrenoretseptorlarni bloklab, bronxlar tonusini oshiradi. Anaprilin
   aritmiyaga qarshi ancha samarali dori hisoblanadi va paroksizmal
   taxikardiyada, xilpillovchi aritmiyada ko‘p ishlatiladi. Undan
   tashqari, anaprilin stenokardiyada, miokard infarktida va glaukoma
   xastaligida ham beriladi.
   Visken (pindolol). Koronar qon tomirlarini kengaytiradigan,
   aritmiyaga qarshi, giðotenziv ta’sir ko‘rsatadigan β1- va β2-
   adrenoblokator. U ta’sirlari bo‘yicha anaprilindan kuchsizroqdir.
   Ichki simpatomimetik ta’sirga ega.
   Òrazikor (oksiðrenalol) ning anaprilindan farqi, miokardning
   qisqarish kuchini kamroq susaytiradi. Lekin aritmiyaga qarshi
   bo‘lgan ta’siri ancha samaralidir. Shu sababli preparat ko‘proq
   taxiaritmiyaning deyarli hamma turlarida ishlatiladi. Ayrim hollarda
   stenokardiyada ham buyuriladi; β1 va β2- adrenoretseptorlarni
   bloklaydi. Ichki simpatomimetik ta’sir ko‘rsatadi.
   Atenolol tanlab β1- adrenoretseptorlarni bloklaydi. Ichki
   simpatomimetik ta’siri yo‘q. Giðotenziv, taxiaritmiyaga qarshi
   ta’sir ko‘rsatadi. Stenokardiy