Agamaliyev Quliyeva darslik 2



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə37/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   52

Шякил 150. Бал арысы Apis mellifera (Матвеева эюря): 

1 – ана ары, 2 – ишчи ары, 3 – 

еркяк ары; (йухарыда аьыз апаратларынын гурулушу эюстярилир) 

 


 

322 


 

Арычылыг мящсуллары гиймятли щесаб олунур, йяни бал, мум, бактерио-

сит хассяли мярямум, ары зящяриндян тябабятдя, ары сцдцндян парфумерийа-

да истифадя олунур.  

Диэяр  ящямиййят  кясб  едян  тясяррцфат  –  ипякчиликдир.  Ипяк  щяшярат 

тяряфиндян  истещсал  олунан  гиймятли  мящсулдур.  Ипякчилик  ясасян  шярг 

юлкяляриндя  –  Орта  Асийа,  Чин,  Йапонийа,  Азярбайъанын  Шяки-Загатала, 

Гарабаь  бюлэяляриндя  эениш  йайылмыш  тясяррцфат  нювцдцр.  Щазырда  ипяк 

йалныз тут ипякгурдундан (Bombyx mori) дейил, щямчинин тябиятдя раст эя-

лян  вя  инкишафы  мцмкцн  олан  палыд  вя  тозаьаъы  ипякгурду  нювляриндян  дя 

ялдя олунур. 

Щяшяратлар  мцхтялиф  гиймятли  техники  васитялярин  ялдя  олунмасына 

имкан верир. Бу бахымдан, Homoptera дястясиня аид олан лак йастыъасынын 

ифраз етдийи тябии лак – шеллак, инсанлар тяряфиндян техники васитя кими, истифа-

дя олунур. Габарыг бюъякляр хцсуси дярман маддяси олан кантаридин бир-

ляшмясинин  алынмасында  ясас  мянбя  ролуну  ойнайырлар.  Кошенил    адланан 

(илк дяфя Нахчыван бюлэясиндя тапылмыш) йастыъа  Porphyrophora hameli, ол-

дугъа гиймятли олан вя йцзиллярля солмайан кармин рянэинин ялдя олунма-

сында истифадя олунур. 

 

 



 

Шякил 151. Кошенил  Porphyrophora hameli (Наталийя эюря): А - 

1 – еркяк фярд, 

2  –  диши  фярдин  гарын  тяряфдян  эюрцнцшц,  3  –  диши  фярдин  бел  тяряфдян  эюрцнцшц;   

Б  –  

кяпяняк йумуртасыны йолухдуран трихограмма (Trichogramma evanescens ) 

 

 

Мцасир дюврдя биотехнолоэийанын инкишафына хцсуси диггят йетирилир. 



Беляки,  сянайе  ящямиййяти  кясб  едян  организмлярин  чохалдылмасы 

цсулларынын  ишляниб  щазырланмасы  бу  бахымдан  мцщцм  рол  ойнайыр. 

Щяшяратлар биотехнолоэийанын ясасыны тяшкил едян обйектлярдяндир. Щазырда 

биоложи мцбаризядя истифадя олунан щяшярат нювляринин – ентомофагларын вя 

диэяр  йыртыъы  нювлярин  чохалдылмасына  хцсуси  йер  айрылыр.  Мясялян, 

йумуртайейян  миниъи  –  трихограмма  (шякил  151,  Б)  совкалар,  чямян 

кяпяняйи,  нохуд  вя  алма  мейвяйейянляри  вя  башга  зярярвериъиляря  гаршы 


 

323 


биоложи  мцбаризя  цсулунда  истифадя  олунур.  Щазырда  биолабораторийаларда 

трихограмманы  сащиблярдян  бири  щесаб  олунан  тахыл  эцвяси  цзяриндя 

чохалдырлар. 

Парабцзянлярин чохалдылмасы вя онлардан ситрус биткиляриня вя мейвя 

аьаъларына  зяряр  вуран  мяняняляр,  йастыъалар,  коксидляря  гаршы  истифадя 

эениш  сурятдя  тятбиг  олунур.  Бу  бахымдан,  перспективли  ентомофаглардан 

йыртыъы  бюъякляр  –  вызылдаглар,  стафилинидляр,  икиганадлыларын  сцрфяляри, 

торганадлылар, паразитик пярдяганадлылар хцсуси ящямиййят кясб едирляр. 

Щазыркы  дюврдя  йени  истигамят  –  нектарофаг  щяшяратларын 

чохалдылмасына 

диггят 

йюнялдилмишдир. 



Нектароваглара 

биткилярин 

тозланмасыны  щяйата  кечирян  щяшяратлар  аиддир.  Мясялян,  АБШ-да 

йарпагкясян 

ары 

Megachile 

rotundata

чохалдылыб, 

йонъанын 

тозландырылмасында  эениш  истифадя  олунур  ки,  бу  да  щейвандарлыьын 

инкишафына  эятириб  чыхарыр.  Русийайа  бу  нюв  1979-ъу  илдян  эятирилиб  вя 

щазырда йонъанын мящсулдарлыьынын артырылмасында истифадя олунур. 

Дцнйада  диэяр  биотехноложи  цсулун  инкишаф  етдирилмясиня  диггят 

йетирилир.  Бу,  цзви  туллантыларын  парчаланмасыны  щяйата  кечирян  сапрофаг, 

капрофаг щяшяратларын – пейин вя ев милчякляринин  чохалдылмасыдыр. 

Щяшяратлардан бир чох  елми тядгигатларын реаллашмасында вя естетик 

мягсядлярля дя истифадя олундуьу цчцн чохалдылмасына йер айрылыр. Мясялян, 

дрозофил милчяйи эенетика тяърцбялярин апарылмасы, биоложи инкишаф вя тякамцл 

консепсийаларынын  мцяйянляшмяси  мягсядиля  истифадя  едилир.  Мцасир 

биокимйяви,  еколожи  тядгигатларда,  молекулйар  биолоэийа  сащясиндя,  эен 

мцщяндислийиндя  щяшяратларла  експериментляр  апарылыр.  Бир  сыра  биоложи 

мцшащидялярин  вя  естетик  тярбийянин  обйекти  кими  дя  щяшяратлар  хцсуси  рол 

ойнайырлар. 

Минилликлярдян  бяри  бир  чох  щяшярат  нювляри  инсан,  ев  щейванлары, 

кянд  тясяррцфаты  вя  мешя  тясяррцфаты  биткиляринин  зярярвериъиляридир.  Инсанын 

фяалиййяти,  бу  зярярли  вя  горхулу  хястяликлярин  кечириъиси  кими  тящлцкяли 

нювлярин  мцяййянляшмясиня  щяср  олунмушдур.  Инсан  бу  тящлцкяли  нювляря 

гаршы  мцхтялиф  цсуллардан  истифадя  едир  вя  йени  -  еколожи  ъящятдян  зярярсиз 

олан цсулларын арашдырылмасы иля мяшьул олур. 

Гансоран  щяшярат  нювляри  щейванлардан  инсана  –  тясадцфи  сащиб 

кими,    енсефалит,  гудузлуг,  тиф,  лейшманиозлар,  гара  йара,  ев  милчякляри  вя 

тараканлар  ися  баьырсаг  инфексийалары,  гарын  йаталаьы,  вяба  хястяликлярини 

кечирирляр. Инсан вя ев щейванларында горхулу хястяликлярин кечириъиляри олан 

щяшяратлара  гаршы  бир  нечя  истигамятдя  мцбаризя  апарылыр.  Бир  тяряфдян  бу 

щяшяратларын  йох  едилмяси  щяйата  кечирилир,  диэяр  тяряфдян  ися  йолухмуш 

щейванларын  (мясялян,  эямириъилярин)  тябии  ещтийатлары  цзяриндя  нязарят 

эцъляндирилир. 

Щяшяратларын 300-я гядяр нювц техники зярярвериъиляря аиддир. Бу щя-

шяратлар мцхтялиф цзви бирляшмялярля гидаланыр: дярийейян бюъякляр дяри, буй-

нуз, хяз, ляляк, йун вя гида мящсуллары, эцвялярин сцрфяляри йун вя хязи, тер-

митляр  аьаъ  тикилилярини,  мебел,  китаблары  мящв  едирляр.  Бу  зярярли  нювляря 


 

324 


гаршы  мцхтялиф  горхудуъу  бирляшмялярдян  –  репиллентлярдян,  газларла  вя 

кимйяви сцртмялярдян истифадя олунур. 

Зярярли щяшярат нювляринин сайы тящлцкяли щяддя чатдыгда, йяни кянд 

тясяррцфаты,  мешячилик  вя  диэяр  сащялярдя  ъидди  зярярвурманын  гаршысыны  ал-

маг цчцн механики, кимйяви, биоложи вя агротехники мцбаризя цсулларындан 

истифадя олунур. Сон илляр эенетик(популйасийа дахилиндя дюлсцз мутантларын 

ялдя  олунмасы)  вя  ендокриноложи  мцбаризя  (еколожи  тямиз  препаратлардан 

истифадя)усулларына да эениш йер айрылыр. 

 

Щяшяратын  филоэенийасы. Мцхтялиф  морфоложи  вя  ембриоложи  нятиъялярин 

мцгайисяли анализи ону  эюстярир ки, алтыайаглы буьумайаглылар –  илк  чохай-

аглы  трахейалылардан  (Protracheata)  инкишаф  етмишляр.  Гурулуш  хцсусиййятля-

риндян  айдын  эюрцнцр  ки,  ибтидаи  формаларда  (Protura)  гарынъыг  цзяриндя 

рудумент  щалында  олса  да  ятрафлар  бирузя  верир.  Ганадлы  щяшяратларын  ем-

брионал инкишафында бцтцн бядян сегментляриндя рцшейм ятрафларын форма-

лашдыьы полипод фазанын олдуьу тясдиглянмишдир. 

Палеонтоложи мялуматлара эюря,  ян гядим газынты щалында тапылмыш 

нювляр – коллемболалар (подуралар) силур, илкганадсызлар ися девона аиддир. 

Карбон дюврцндя артыг ганадлы формалар мювъуд олмушдур. 

Мялум олмушдур ки, алтыайаглы буьумайаглыларын инкишафы мярщяляли 

характер  дашымышдыр.  Яъдад  групдан  рудументар  ятрафлы  формалар  инкишаф 

етмишдир. Бу нювлярин инкишафы ики истигамятдя эетмишдир: микрофаглар кими 

ихтисаслашмыш Entognatha –лар вя полифаг формалар олан Ectognatha – лар. 

1949-ъу илдя эюркямли зоолог М.С.Гилйаров сцбут етмишдир ки, ачыг-

чянялилярин  инкишафы  торпаг  дахилиндя  эизли  щяйат  тярзиндян  торпаг  вя  битки 

цзяриня кечидля башланмышдыр. Ганадлы щяшяратлар фярдлярин щярякят формала-

рынын  дяйишилмяси  иля  инкишаф  етмишляр.  Йяни  бу  заман  субстратлар  цзяриня 

дырманма вя илк аьаъабянзяр спорлулардан гопуб дцшяркян учма тялябаты 

иля  ялагядар  олараг,  араморфоз  (тякамцл  нятиъясиндя  газанылан)    хцсу-

сиййятляр формалашмышдыр. 

Субстрат  цзяриндя  бядяни  сахламагла  щярякятетмя,  нятиъядя  бядян 

гурулушунда дяйишикликлярин баш вермясиня – айагларын узанмасы, дюш шюбя-

синин даща йахшы инкишаф етмясиня эятириб чыхармышдыр. Бу заман мцвазиня-

тин сахланмасы гарынъыьын узанмасыны сябяб олмушдур. 

Щяшярат ганадлары, дюш сегментляринин паранотал чыхынтылары кими ин-

кишаф етмишляр. Сцбут едилмишдир ки, гядимганадлы щяшяратларда палеодикти-

оптер дястяси (Paleodictyoptera) нцмайяндяляриндя ики ъцт ганад олмушдур, 

юндюшдя ися йалныз паранотал чыхынтылар эюрцнмцшдцр. Бу щяшяратлар ганад-

ларыны бел архасына гатлайа билмирдиляр. Мцасир щяшяратлардан йалныз ики дяс-

тя  –  Эцндяъяляр(Ephemeroptera)  вя  Ийняъяляр(Odonata)  бу  хцсусиййятляри 

якс етдирир. Газынты щалында олан ийняъялярин юлчцляри 75 см-я чатыр. 

Эюрцнцр  ки,  бу  гядимганадлыларла  йанашы  ейни  яъдаддан  йенига-

надлылар да инкишаф етмишляр. Ганадларын йени тярздя бел цзяриндя гатланма-

сы даща мцнасиб форма олдуьундан артыг карбон дюврцндя примитив тара-


 

325 


канкимиляр,  дцзганадлылар,  бюъякляр,  бащарчылар,  торганадлылар  формалаш-

мышдыр. 


Там  чеврилмянин  араморфоз  хцсусиййят  кими,  щяшяратларын  инкишафы-

на дахил олмасы бюйцк дяйишикликляря сябяб олмушдур. Нейроптероид дястя-

ляря аид олан щяшяратын онтоэенезиндя там чеврилмя иля инкишаф едян сцрфяля-

рин ямяля эялмяси ися онларын еколожи имканларыны  эенишляндирмишдир. 

Щазырда щяшяратлар йалныз гуру мцщитиндя(епибиос) дейил, торпаг да-

хилиндя  (эеобиос),  битки  юртцйцндя  (фитобиос),  щавада  (аеробиос)  вя  щятта, 

икинъи дяфя су мцщитиндя (щидробиос) мяскунлашырлар. Щяшяратлар адятян ек-

топаразитляр олурлар, надир щалда ендопаразитляря раст эялинир. Щяшяратын щя-

рякятинин  типиндян  асылы  олараг,  мцхтялиф  щяйат  формалары  инкишаф  етмишдир. 

Йени  щяйат  формаларынын  ямяля  эялмяси  ися  илк  нювбядя,  онларын  хариъи 

эюрцнцшцндя    дяйишиклярин  баш  вермясиня  эятириб  чыхармышдыр:  щяшяратлар 

арасында гачан, сцрцнян, цзян, тулланан, газан формалар тяшяккцл тапмыш-

дыр. 

 

 



 

             Мцзакиря мювзулары 



 

1.

 



Щяшяратларын гуру мцщитиня кечмясини тямин едян уйьунлашмалар. 

2.

 



Щяшяратлар – трахейалы щейванларын тякамцлъя инкишаф етмиш ян прогрес-

сив шахяси кими. 

3.

 

Щяшяратларда  гидаланманын  мцхтялиф  цсул  вя  типляриня  ихтисаслашманын 



яламятляри. 

4.

 



Щяшяратларда мцхтялиф йашайыш мцщитляриня уйьунлашманын хцсусиййятля-

ри: торпагцстц, торпагда, битки йарусу вя суда. 

5.

 

Щяшяратын щяйат формалары. 



6.

 

Щяшяратларда метаморфозун биоложи  мащиййяти. 



7.

 

Щяшяратларын биосенозларда ролу. 



8.

 

Щяшяратларын биотехнолоэийада ясас истигамятляри. 



9.

 

Зярярли щяшярат нювляри вя онлара гаршы мцбаризя цсуллары. 



 

 

 



 

        Онихофорлар (Onychophora) типи 

 

Онихофорлар типи мцасир дцнйаэюрцшя эюря, «мозаик тип» щесаб олунур, йяни 

архитектоникасында  щям  щялгяви  гурдлар,  щям  дя  трахейалылара  хас  олан 

яламятляри  бирляшдирир.  Она  эюря  дя  тяснифатда  йери  там  шякилдя  айдынлашды-

рылмамыш  типдир.  Беляки,  узун  мцддят  онихофорлары  дяри-язяля  кисяси,  садя 

камера эюзляр, метамер сегментар нефридилярин олмасына эюря,  аннелидляр-

ля  чохайаглылар  арасында  аралыг  груп  кими  айырд  едирдиляр.  Лакин  трахейа 

тяняффцсц ашкарландыгдан сонра вя остийалы борушякилли цряк, прото-, дейто-, 

тритосеребрумлу бейин, миксоселин олмасына эюря,  онлары трахейалылара аид 


 

326 


едянляр  дя  олмушдур.  Артыг  сцбута  йетирилмишдир  ки,  онихофорлары  трахейалы 

буьумайаглыларла  йахынлашдыран  яламятляр  конвергент  характер  дашыйыр. 

Онихофорлар (мянасы – «ъайнагларла силащланмышлар»)  ибтидаи селомик щей-

ванларын сярбяст типидир вя онлара ашаьыдакы хцсусиййятляр хасдыр:  

 



 



онихофорларын  бядяни    баш  вя  эювдядян  ибарятдир.  Баш  эювдядян  зяиф 

тяърид  олунмуш  вя  цч  чыхынтылыдыр.  Эювдя,  айдын  олмайан  хариъи  сег-

ментли  гурдабянзяр  формададыр  вя  чох  сайда  (14-дян  43  –я  гядяр) 

буьумсуз ятрафлары дашыйыр; 

 

сайа язяляли дяри-язяля кисяси йахшы инкишаф етмишдир; 



 

бядян бошлуьу миксоселдир, селом йалныз ъинси вязилярын бошлуьу вя се-



ломодуктлар (нефридилярдя) шяклиндя галмышдыр;  

 



ган-дамар системи ачыгдыр вя борушякилли цряк остийалыдыр; 

 



тяняффцс органлары – трахейалардыр; 

 



синир системи – тяърид олунмуш ганглиляри олмайан пиллякян типлидир; 

 



айрыъинслидирляр вя чохалма сперматофорлудур, инкишаф  метаморфозсуз-

дур. 


 

Онихофорларын мцасир формалары (ъями 70 нювдцр) ясасян тропик юл-

кялярдя йашайан гуру щейванларыдыр. Онлар тропик мешялярин (Йерин ъянуб 

йарымкцряси - Америка, Африка, Австралийада) тюкцлмцш битки юртцйц алтын-

да  вя  надир  щалларда  маьараларда  мяскунлашырлар.  Онихофорларын  мцасир 

дювря гядяр галмасы, эизли щяйат тярзинин нятиъясидир: онлара дашларын, аьаъ 

габыьынын, чцрцйян биткилярин алтында раст эялмяк олар. 

Онихофорлар йалныз бир синиф- Илктрахейалылар (Prototracheata) иля тям-

сил олунмушдур. 

Илктрахейалылар (Prototracheata) синфи. 

Бу синфин нцмайяндяля-

ринин  бядянинин  узунлуьу  4-15  см  арасында  дяйишир.  Гурдабянзяр  бядян, 

баш вя эювдядян ибарятдир.(шякил 152). 

 


 

327 


 

 

Шякил 152. Peripatopsis capensis онихофорунун гурулушу (Наталийя эюря): 



I

башын  гурулушу  (алт  тяряфдян): 

1  –  быьъыг,  2  –  чяня,  3  –  аьызюнц  ямзик;

    II-  саьдан 

ачылмыш бядян бошлуьу: 

1  –  быьъыг,  2  –  айагъыг,  3  –  баьырсаг,  4  –  тцпцръяк  вязиси,  5 – 

селик хариъ едян вязи, 6 – сегментли орган, 7 – синир сцтуну, 8 – удлагцстц дцйцн, 9 – то-

хумлуг;

  III – Peripatoides novae-zelandiae онихофорун эювдясинин кюндялян кясийи: 

1 – кутикула, 2 – щялгяви язяля, 3 – чяпиня язяля, 4 – бойлама язяля, 5 – тцпцръяк вязиси, 6 – 

трансверсал язяля, 7 – сегментар орган – нефридиляр, 8 – синир сцтуну, 9 – айагъыьын язяляси, 

10  –  ъайнаглар, 11  –  пянъя,  12  –  орта  баьырсаг,  13  –  ифразат  дялийи,  14  –  селик ифраз едян 

вязи, 15 – диафрагма, 16 – цряк, 17 – бядян бошлуьунун орта шюбяси, 18 – бядян бошлуьу-

нун йан шюбяси 

 

Баш  эювдядян  айдын  шякилдя  сярщядлянмир  вя  цзяриндя  буьумсуш 

быьъыглары  вардыр.  Бу  быьъыглар  акрона  аиддир,  йяни  ятрафын  шякилдяйишмяси 

дейил. Баш акрон вя цч сегментин бирляшмясиндян формалашыр. Башын дорсал  

тяряфиндя бир ъцт садя эюзъцкляр йерляшир. Биринъи баш сегменти чыхынтысыздыр 

вя  интеркалйар  («тахма  буьум»)адланыр.  Икинъи  баш  сегментинин  алт  щисся-

синдя  аьыз  йерляшир  вя  аьызын  дяринлийиндя  бир  ъцт  хитин,  склеротизя  олунмуш 

чяняляр вардыр. Цчцнъц баш сегментинин цзяриндя вязили тюрямяляр – ямзик-

ляр вардыр ки, гыъыгланма заманы бунлардан мцщафизя  ролуну ойнайан  се-

ликли майе пцскцрдцлцр. Бу селикли бирляшмя шикары щярякятсиз щала эятирир. 

Илктрахейалыларын эювдя цзяриндя олан ятрафлары (14-40 ъцт) садя гу-

рулушлудур. Яслиндя бунлар, бядян диварынын конусшякилли чыхынтыларыдыр, он-

лар  буьумсуздур.  Лакин  ятраф,  хариъдян  айдын  эюрцнян  баьла  ики  шюбяйя 

айрылыр:ясас щисся вя ятрафын чох щиссясини тяшкил едян ъайнаглы щисся. Торпа-

гда щярякят  дяри-язяля кисясинин йыьылмасы нятиъясиндя баш верир. 

Илктрахейалыларын бядяни биргатлы епители иля юртцлцдцр. Епители щцъей-

ряляри бядян цзяриня назик, хитин кутикула ифраз едир. Юртцйцн тяркибиня хитин 



 

328 


дахил  олса  да  склеротизя  олунмуш  галханъыглар  (склеритляр)  йохдур.  Епители 

алтында щялгяви, вя бойлама язяляляр йерляшир. Язяляляр сайадыр. 



Щязм  системи  цчшюбялидир  (шякил  152,  II).  Аьыз  бошлуьуна  бир  ъцт 

тцпцръяк вязиляринин ахары ачылыр. Бу вязиляр шяклидяйишилмиш селомодуктлар-

дыр. 

Ган-дамар системи вчыгдыр, цряк ъцт остийаларла тяъщиз олунмуш бо-

рушякиллидир вя миксоселин перикардиал синусунда йерляшир. Дамарлар зяиф ин-

кишаф етмишдир. 

Ифразат системи метамер йерляшмиш нефридилярдир. Бу органлар да шяк-

лидяйишилмиш селомодуктлардыр. Щяр ифразат органы илэяк ямяляэятирян канал-

дан ибарятдир ки, каналын дахили уъунда селомик кисяъийя ачылан гыф вардыр. 

Каналын диэяр уъу сидик говуьуна, орадан да эювдя ятрафларынын ясасында 

йерляшян дяликля хариъя ачылыр. 

Тяняффцс системи – илктрахейалыларын трахейалары системсиз  шякилдя бя-

дян  цзяриндя  йерляшир.  Чох  сайда  няфясликляр  (стигмалар)  кор  гуртаран 

сцпцрэяшякилли хитин боруъуглара ачылыр. Бу трахейалар, дяри вязиляринин тюря-

мясидир. 



Синир  системи  пиллякян  типлидир.  Баш  бейин  цчшюбяли  олуб,  эюзляр  вя 

быьъыглары иннервя едир.  Бейиндян айрылан удлагятрафы коннективляр ики  йан 

синир сцтуну иля бирляшир. Чохлу сайда комиссуралары олан бу  сцтунлар, бя-

дянин арха щиссясиндя бирляширляр. Щисс органлары зяиф инкишаф етмишдир. Эюз-

ляр вя быьъыглардан башга,  дяри цзяриндя чох сайда ламися  сенсиллалары вар-

дыр. 


Онихофорлар  айрыъинслидирляр.  Ъинси  вязиляр  ъцтдцр  (шякил  152).  То-

хумлуглардан айрылан тохум борулары эенишляняряк, тохум говугъугларыны 

ямяля эятирир. Ъцт тохум борулары тяк тохумчыхарыъы  канала ачылыр. Йумур-

талыглардан ики йумурта борусу айрылыр, бунлар да эенишляняряк, балалыглара 

ачылыр. Балалыглар ися тяк балалыг йолуна кечир. Онихофорларын ъинси дялийи ахы-

рынъы ъцт вя йа ондан яввялки ъцт ятрафларын арасында йерляшир. 



Чохалма  сперматофорларын  васитясиля  реаллашыр.  Майаланма  дахили-

дир. Онихофорлара дири баладоьма хасдыр, надир щалларда йумурта гойурлар. 

Инкишаф  бирбашадыр. 

Онихофорларын  филоэенийасы.  Гурулуш  хцсусиййятляриндян  эюрцнцр  ки,  

бу  ибтидаи  селомик  щейванлар  щялгяви  гурдларла  бярабяр  цмуми  яъдаддан 

башланьыъ эютцрмцшляр. Илктрахейалылары фяргляндирян ъящятляр чохдур. Онла-

рын хариъи юртцк гаты йумшагдыр вя щялгяви гурдларда олдуьу кими, склеритля-

ри  дашымыр.  Лакин  юртцк  гатынын  тяркибиня  буьумайаглыларда  олдуьу  кими, 

хитин дахилдир. Илктрахейалыларда ятрафлар сегментляря айрылмамышдыр вя онун 

ясасы шахяляря щачаланмыр, лакин щяшяратларда олдуьу кимидир – йяни ятрафын 

уъу кичик буьумлудур вя бир ъцт ъайнаглыдыр. Ифразат органлары аннелидля-

ринкиня охшардыр, лакин бядян бошлуьу иля бирляшмирляр. Щалбуки онихофорла-

рын бядян бошлуьу буьумайаглыларда олдуьу кими, миксоселдир вя сегмен-

тар  нефридиляр  дахили  уъда  селомун  тюрямяси  олан  кисяъийя  маликдир.  Типик 

буьумайаглыларда  олдуьу  кими,  илктрахейалыларда  да  ъинси  борулар  вя 



 

329 


тцпцръяк  вязиляри    сегментар  органлардан(селомодуктлардан)  формалаш-

мышлар. 


Онихофорларда  удлагцстц  дцйцн,  аннелидлярдя  олдуьу  кими,  ха-

риъдян шюбяляря айрылмамыш,  дахили гурулушъа ися буьумайаглылардакы кими 

цчшюбялидир.  Дяри-язяля  кисясинин  инкишафы  вя  анатомик  -  щистоложи  гурулушу 

аннелидлярдя олдуьу кимидир. 

Демяли, онихофорларын яъдадлары суда йашайан вя буьумсуз ятрафла-

ра малик олан су щейванлары олмушлар. Дяниз яъдадларынын кембри чюкцнтц-

ляриндян мялум олан  гурулуш хцсусиййятляринин мцасир онихофорларын архи-

тектоникасы иля мцгайисяси,  онларын гуру мцщитиндя йашамасыны тямин едян 

уйьунлашмаларын формалашмасы щагда фикир йцрцтмяйя имкан верир. 

Беляликля,  буьумайаглыларын  мяншяйи  вя  филоэенийасы  щагда  фикир 

йцрцтмяк цчцн онихофорларын гурулуш хцсусиййятляринин мцгайисяли тящлилини 

щяйата  кечирмяк  ваъиб  иди.  Онихофорлары  да  мцасир  тяснифатда  «буьумлу» 

щейванлар сийащысына салырлар. 

Щазырда  онихофорлар  вя  буьумайаглыларын  яъдадынын  щялгяви  гурд-

лара охшар олан гурдабянзяр формалар олдуьу сцбута йетирилмишдир. Беляки, 

буьумайаглыларын гурулуш хцсусиййятляринин гурдабянзяр щейван груплары-

нын архитектоникасы иля мцгайися олунмасы  буна ясас верир (ъядвял 9). 

 

 



 

 

 



 

 

 



Ъ я д в я л  9.       Буьумлу щейван типляринин мцгайисяли характеристикасы 

 

Архитектоника 



елементляри 

Щялгяви гурдлар 

(Annelida) типи 

Онихофорлар 



(Onychophora) типи 

Буьумайаглылар 



(Arthropoda)  типи

Бядян шюбяляри 



Баш вя эювдя 

Баш вя эювдя 

Баш, дюш(вяйа башдюш),

эювдя, гарынъыг 

Эювдянин  буьум-

лашмасы 

Щомоном 

Щомоном 

Щетероном, надир щалда

щомоном 

Башын тяркиби 



Простомиум вя 

перистомиум 

Акрон вя цч сегмент 

Акрон вя дюрд (вя артыг)

сегмент 

Баш чыхынтылары 



Палплар, быьъыглар 

Антенналар,мандибулалар 

вязили органлар 

Антенналар 1-2 ъцт, ман

дибулалар,максилла 

Эювдя ятрафлары 



Йохдур вя йа  

параподиляр 

Буьумсуз гарынъыг 

ятрафлары 

Биршахяли вя йа икишахяли

буьумлу ятрафлар 

Юртцк гаты 



Киприкли епители вя йа 

кутикула 

Назик кутикулалы епители 

Ики вя йа цчгатлы хитин

кутикулалы щиподерма

 

330 


Язяляляр 

Сайа язяляляр 

Дяри-язяля кисяси 

Сайа язяляляр 

Дяри-язяля кисяси 

Енинязолаглы язяляляр

Дифференсиасийа олму

Бядян бошлуьу 



Селом (бцтюв вя йа 

буьумлу) 

Гарышыг типли -миксосел 

Гарышыг типли - миксосел

Ифразат органлары 



Прото-, метанефридиляр 

селомодуктлар 

Селомодуктлар 

Селомодуктлар, 

малпиэи борулары 

Синир системи 



Дцйцнлц  гарын синир 

зянъири 

Ганглисиз синир пиллякяни 

Ганглили гарын синир зянъири

Эюзляр 


Эюз говуьу 

Эюз говуьу 

Фасетлы(надир щалда,

садя эюзъцкляр топлусу)

Ган-дамар системи 



Гапалы, цряксиз 

Ачыг, остийалы црякля 

Ачыг, остийалы црякля

Мезодурманын 

формалашмасы 

Телобластик вя ентеро- 

сел йол иля 

Ентеросел йол иля 

Телобластик йол иля

Тяняффцс органлары 

             - 

Трахейалар 

Гялсямяляр, трахейалар

 

Яъдада  аракясмялярля  тяърид  олунмамыш  бядян  бошлуьу,  метамер 



йерляшмяйян вя селомодуктлар формасында олан ъинси вязиляр, ифразат орган-

лары хас олмушдур. Щярякят ятрафларсыз, ясасян язялялярин йыьылмасы щесабына 

реаллашмышдыр.  Баш  шюбяси  щисси  гылъыгларла  тяъщиз  олунмуш  простомиумдан 

ибарят олмуш, эювдя ися щомоном сегментасийалы олмушдур.  

Буьумайаглыларын яъдадында башын формалашмасынын илкин мярщяля-

си, эюрцнцр ки, онихофорларда олдуьу кимидир, йяни баш акрон вя цч сегмен-

тин  бирляшмясиндян  формалашмышдыр.  Бу  заман  онун  цзяриндя  акрона  аид 

олан  антенналар,  мандибулалар  вя  вязили  тюрямяляр  йерляшмишдир.  Сефализа-

сийа  просесинин  инкишафы,  трилобитляря  хас  олан  гурулушун  формалашмасына 

сябяб олмушдур. Йяни  баш, акрон вя дюрд сегментли олмушдур. Илк буьу-

майаглыларда эювдя щомоном  буьумлашмасыны горуйуб сахламышды. Оли-

гомеризасийа  просеси  бядян  шюбяляринин  формалашмасы,  мцхтялиф  йарымтип-

лярдя  ейни ъцр эетмямишдир. 

Инкишаф  просесиндя  бядян  гурулушунда  эедян  дяйишикликлярля  ейни 

вахтда,  назик  кутикуланын  даща  галын  вя  мющкям  хитин  скелет  иля  явяз 

олунмасы щяйата кечмишдир. Юртцк гатында склеритлярин ямяля эялмяси, сег-

ментлярарасы  мембраналарын  да  формалашмасына  сябяб  олмушдур.  Нятиъя-

дя, буьумлу шюбялярля бирэя буьумлу ятрафлар да инкишаф етмишдир. 

Газынты  щалында  тапылан  дяниз  онихофорларында,  гялсямя  саплары  иля 

тяъщиз олунмуш буьумлу ятрафлар ашкарланмышдыр. Эюрцнцр ки, буьумайаг-

лыларын  яъдадлары,  дяниз  дибиндя  щярякят  етмяляриня    шяраит  йарадан  ъай-

нагъыглы  примитив  буьумлу  ятрафлара  малик  олмушлар.  Сонракы  инкишаф  ися 

дяри-язяля  кисясинин  даьылмасы  вя  енинязолаглы  язялялярин  формалашмасы  исти-

гамятиндя эетмишдир. Тякамцл нятиъясиндя яъдадын давраныш хцсусиййятля-

ринин мцряккябляшмяси, сини системи, щисс органларынын инкишафы -  буьумай-

аглыларда  ящямиййятли  дяряъядя  араморфозун  эетмясиня,  йяни  йени-йени 



 

331 


яламятлярин  формалашмасына  сябяб  олмуш,  буьумайаглылар  типи  формалаш-

мышдыр. 


Буьумайаглылар  типи  дахилиндя  дюрд  йарымтиплярин  тякамцл  инкишафы 

щаггында  мцхтялиф  мцлащизяляр  сцрцлцр.  Йяни  тип  дахилиндя  филоэенетик 

мцнасибятляр щаггында мясяля там шякилдя юз щяллини тапмамышдыр. Беля бир 

фикир иряли сцрцлцр ки, тякамцл ики истигамятдя эетмишдир - биринъи истигамят, 

биршахяли  вя  мандибулаларсыз  буьумайаглылардан  трилобитлярин  (Trilobito-

morpha)  ямяля  эялмясиня  сябяб  олмуш,  трилобитлярдян  ися  хелисерлиляр  Cheli-

cerata йарымтипи инкишаф етмишдир.  Икинъи истигамят - гялсямятяняффцслцлярин 

(Branchiata) ямяля эялмяси вя онлардан да трахейалыларын  (Tracheata) инки-

шафына  эятириб  чыхармышдыр.  Лакин  икинъи  истигамятя  башланьыъ  верян  буьу-

майаглыларын, икишахяли ятрафлары вя йахшы инкишаф етмиш мандибулаларынын ол-

дуьу гябул едилирди. Сонралар, палеонтологлар газынты щалында тапылан трило-

битлярдя  дя  икишахяли  ятрафларын  олдуьуну  тясдиглядикдя,  фярзиййялярдя  бир 

гядяр дцзялиш едилди. Беляки,  буьумайаглыларын илкин яъдадларындан трилобит-

лярин  формалашдыьыны,  онлардан  ися  ики  истигамятдя  инкишафын  эетдийи  гябул 

олунду:    бири  хелисерлиляри,  диэяри  –  гялсямятяняффцслцляр  вя  хелисерлилярин 

цмуми яъдадыны ямяля эятирмишдир (Шарова, 1965; Росс вя б., 1982). 

Лакин  буьумайаглыларын  филоэенийасы  щаггында  башга  бир  фярзиййя 

дя  мювъуддур.  Бу  фярзиййяйя  эюря,  илкин  буьумайаглылардан  формалашан 

мцхтялиф  яъдадлар  йарымтипляря  башланьыъ  вермиш  вя    йармтиплярин  щяр  бири 

сярбяст  шякилдя  инкишаф  етмишдир.  Бу  фярзиййянин  мцяллифляри  ясас  кими,  щяр 

йарымтипдя  сефализасийа  просесинин,  йяни  баш  вя  йа  баш-дюш  шюбяляринин 

мцхтялиф  ъцр  эетмясини  эюстярирляр.  Диэяр  бир  гурулуш  яламятиня  эюря  дя  – 

биршахяли вя икишахяли ятрафларын формалашмасы йолу щаггында чох мцбащися-

ляр эедир. 

Снодграсс вя М.С. Гилйарова эюря, буьумайаглыларын тякамцлцндя 

трахейалылар хцсуси шахяни тяшкил едирляр. Бу организмляр буьумайаглыларын 

аннелидябянзяр яъдадларындан илкин мярщялядя айрылдыьы цчцн су буьумай-

аглылары  иля  онлар  арасында  кяскин  гурулуш  фяргляри  мювъуддур. 

М.С.Гилйарова эюря, трахейалыларын хелисерлиляря охшарлыьынын сябяби, инкишаф-

ларынын паралел эетмяси вя гуру мцщитиня конверэент уйьунлашма иля баьлы-

дыр.  Бу  фярзиййяйя  эюря,    диэяр  цч  йарымтипляр  ися  илкин  буьумайаглыларын, 

сефализасийа  просеси  щяля  тамамланмамыш  цмуми  яъдадларындан  инкишаф 

етмишляр. 

 

Буьумайаглылар  типиня  ялавя  олараг  ики  синиф  –  Астаъалар 



(Tardigrada) вя Дилчяклиляр вя йа Бешсормаълылар(Linguatulida) аид олунур. 

Астаъаларын щяля тяснифатда йери мялум олмайан олигомер щейван-

лардыр. Гуруда, ширинсу вя аз гисми дянизлярдя йашайан бу щейванларын (180 

нюв) ихтисаслашмыш башы йохдур, бядяни гысадыр, аз буьумлудур, ларвал сег-

ментлярдян тяшкил олмуш, 4 ъцт ъайнаглы, буьумсуз эязиъи ятрафлары вардыр. 

Антенналары  йохдур.  Тяняффцс  вя  ган-дамар  системлярин  органлары  да  аш-

карланмамышдыр.  Синир  системи  удлагцстц  ганглиляр,  коннективляр  вя 



 

332 


бешдцйцнлц  гарын  синир  зянъириндян  ибарятдир. Айрыъинслидирляр,  ъинси  вязиляр 

тякдир, ъинси ахар баьырсаьа доланыр вя арха баьырсаьа ачылыр. Инкишафлары щя-

ля юйрянилмямишдир. 

Бешсормаълылар  паразит  щейванлардыр  (70  нюв)  –  сурунянляр  вя  мямялилярин 

бядяниндя  паразитлик  едирляр.  Йеткин  бешсормаълылар  гурдабянзяр  формайа 

маликдир, цзяри кутикула иля юртцлцдцр, буьумлар хариъидир, йяни бядянин да-

хили буьумлашмасына уйьун эялмир. Бу щейванларын ики ъцт рудументар ят-

рафлары вардыр. Синир системи баш синир дцйцнц вя 4-5 ъцт дуйунц  дюш  синир 

кцтлясини ямяля эятирир. Бядян бошлуьу миксоселдир. Инкишаф метаморфозла-

дыр  –  сцрфя  астаъалара  охшардыр,    аьыз  стилетли  вя    дюрд  ъцт  ятрафлыдыр.  Сцрфя 

аралыг сащиб тяряфиндян удулур вя сонракы инкишафы йалныз аралыг сащиб ясас 

сащиб тяряфиндян йейилдикдян сонра давам едир. 

 

 



 

 

 



 


Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin