Ġahin Fazil Fərzəlibəyli
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
III FƏSĠL:
XV ƏSR AZƏRBAYCAN FEODAL DÖVLƏTLƏRĠNDƏ HÜQUQUN ĠNKĠġAFINDA ƏSAS CƏHƏTLƏR (MÜSƏLMAN HÜQUQU, UZUN HƏSƏN AĞQOYUNLUNUN «QANUNNAMƏSİ) Orta əsrlər Azərbaycan hüquqşünaslığı və Azərbaycanda hüquq elminin inkişafı dedikdə ilk növbədə şəriət və onun elmi sahələri olan Quranın təfsiri, kəlam, fiqh və hədislərin öyrənilməsi barədə elmlər, onlar haqqında yazılmış əsərlər, müsəlman hüququnun müxtəlif dövrlərdə tətbiq edilmə xüsusiyyətləri başa düşülür. Məlumdur ki, VII əsrdə Ərəbistanın Məkkə şəhərində Məhəmməd peyğəmbər tərəfindən yaradılmış islam dini çox çəkmədən sivilizasiyanın mövcud olduğu ərazilərin əksəriyyətini öz əhatəsinə alıb həmin ərazilərdə yaşayan xalqları islamlaşdırdı. Artıq XI əsrdə islam dini İspaniyadan Mancuriyaya, İndoneziyadan Sibirə və Urala qədər olan geniş ərazidə hakim ideologiya idi. 236 Başqa dinlər kimi islam da ilk növbədə öz dövrünün ictimai-iqtisadi şəraiti zəminində meydana gəlmiş, teokratik dövlətlərin yaranması tələbatına müvafiq olaraq təkallahlığı təbliğ etməklə bütün ideoloji və ictimai münasibətləri bunun üzərində qurmuşdur. Müsəlman hüququ isə həmin əsas üzərində yaranmış ictimai münasibətləri tənzim edirdi. 237 XV əsrdə mövcud olmuş Azərbaycan Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Şirvan dövlətlərində yaşayan əhali də ictimai münasibətləri müsəlman hüququnun qayda- qanunları əsasında nizama salırdı. Bu tələbata müvafiq olaraq Azərbaycanda hüquqçular - Quranın təfsirçiləri, kəlamçılar, fəqihlər, mühəddislər yetişmiş, 235 İ.P. Petruşevski. XVI-XIX əsrin əvvəllərində..., səh.263-264. 236 E.Cəlilov. Göst. əsər, səh.44. 237 Yenə orada. 61 mövcud ictimai münasibətləri tənzim edən hüquq əsərləri yazmış, hüququn və mədəniyyətin inkişafına böyük təsir etmişlər. E.Cəlilovun düzgün olaraq dediyi kimi, bu baxımdan orta əsr Azərbaycan hüququnu ümumi müsəlman hüququndan kənarda təsəvvür etmək mümkün olmadığı kimi, onun inkişafını da müsəlman hüququ və islam dini ideologiyasının yaranması və inkişafından kənarda təsəvvür etmək mümkün deyil. Orta əsr Azərbaycan hüququ, о cümlədən XV əsr hüququmuz da müsəlman hüququnun üzvi bir hissəsi olub mahiyyətcə heç bir cəhətdən ondan fərqlənməmişdir. Ümumiyyətlə, hər hansı bir xalqın tarixi və mədəniyyəti öyrənilərkən onun ərazisində mövcud olmuş dövlətlər (bizim əhatə dairəmizdə Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular və Şirvanşahlar), dövrə müvafiq ictimai-iqtisadi münasibətlər və həmin münasibətləri tənzim edən hüquq normaları, üstqurum kimi həmin normaların bazisə münasibəti araşdırılır. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın orta əsrlərdə yaşayıb-yaratmış hüquqşünaslarının əsərləri həmin şəxslərin zəngin bir irs qoyub getmələrinə baxmayaraq bu günə qədər öyrənilməmiş qalır. Müsəlman hüququnu tədqiq edərkən ilk növbədə islamın əsas mənbəyi və nəzəri əsası olan Quranda toplanmış hüquq normaları, həmin normaların sonralar müsəlman fəqihləri tərəfindən inkişaf etdirilməsi, ictimai münasibətlərin tənzim edilməsi üçün bu normalara yanaşılması, qiymətləndirilməsi zəruridir. XV əsrdə Azərbaycanda islamın sünni qolu şiə qoluna nisbətən güclü idi. XVI əsrdən başlayaraq şiə qolu genişlənməyə və ətraf dövlətlərə də yayılmağa başladı. Məlum olduğu kimi Qaraqoyunlular şiə, Ağqoyunlular və Şirvan əhli isə əsasən sünniməzhəb olmuşlar. Şiəlik və sünniliyin yan-yana mövcud olduğu Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Şirvan dövlətlərində göstərilən dövrdə heç bir ciddi dini ixtilaf zahirə çıxmamışdır. XV əsrdə Azərbaycanda müsəlman hüququnu öyrənmək üçün həmin dövrdə hüququn ümumi inkişafını şərh etmək lazımdır. ġəriət. Müsəlman hüququ ümumi şəkildə şəriət adlanan elmlər sistemində toplanmışdır. Bu söz ərəb dilində «su içiləcək yerə gedər yol» mənasındadır, ümumiyyətlə isə islam dini qanununun, Allah əmrlərinin və ehkamlarının məcmusudur. E.Cəlilova görə, buna görə də şəriət sözü ilə hökm sözü bir növ eyniyyət təşkil edir. 238 XV əsr feodal dövlətlərində qazi və müftilər tərəfindən düzgün çıxarılmış hökmə «şəridir» deyilirdi. Padşahların müəyyən hökm və fərmanlarında da şəriətə əsaslanır, şəriət ehkamlarına uyğun olmayan hallar kəskin tənqid edilir, əhalinin şeyx və imamların məsləhətləri ilə oturub-durmaları nəzərə çatdırılırdı. Şirvanşah 238 E.Cəlilov. Göst. əsər, səh.54. 62 Fərrux Yəsarın məlum sənədində (1474-cü il) Şirvan ölkəsinin Gəştasfı və Salyan vilayətlərinin hakimi vəzifəsinə təyin olunan oğluna belə məsləhət verilir: «... həmin şəhər və vilayət sakinlərinin vəziyyətlərini ehtiyatla öyrənsin, əhalini narahat edən məsələləri axund və üləmalarla müzakirə etsin, .... əzəmətli seyidlər, kəramətli şeyxlər və xalq imamlarına izzət və ehtiram göstərsin, çünki onların şərafətli vücudlarının mübarəkliyi və nurlu xatirələrinin köməyi olmadan yer üzərində zəmanə əhlini nizam-intizamda saxlamaq mümkün deyildir. 239 ». Bu sənəddə üləmalar «şəriət qanunlarının icraçıları» adlandırılmışdır. 240 XV əsrdə şəriət hökmləri iki hüquqi şəxs tərəfindən verilirdi: mülki-siyasi hökmlər-hökmdar tərəfindən, ruhani hökmlər isə - şəriət icraçıları /seyid, qazi, axund və s./ tərəfindən. Sünnilərdə şəriət hökmləri ibadət (Allah qarşısında qulluq), müamilət (mülki-hüquq məsələləri) və üqubət (cəza) kimi üç qismə bölünmüşdür, şiələrdə isə ibadət (iki tərəfli hüquqi münasibətlər), itaət (təktərəfli hüquqi münasibətlər) və ehkam (digər hüquqi hökmlər) kimi digər 3 bölgüyə ayrılmışdır. 241 Fiqh sahəsində fəaliyyət göstərən üləmalar müctəhid adlanırdı. Müctəhidlər də üç dərəcəyə ayrılırdı: qanun yaradıcılığında, şəriətdə ictihad, məzhəbdə ictihad və müəyyən məsələlərin həllində ictihad müstəqilliyini özündə ehtiva edən müctəhidlər. Birinci dərəcəli müctəhidlər Quranı bütün cəhətlərdən şərh etməli və əzbər bilməli, bütün ehkamları, onun bölmələrini, hədisləri əzbər bilməklə onların Quran ehkamı ilə əlaqəsini və məzmununu dərindən bilməli, şəxsiyyətcə təmiz və saf olmalı, bütün şəriət elmlərini bilməli idi. İkinci dərəcəli müctəhidlər mənsub olduqları mənsəbin və inamın ardıcılları olub həmin məzhəbi inkişaf etdirməli, qanunları əzbər bilməli, Quran və təfsirini mənimsəməli, onları şərh etməyi bacarmalı idilər. Üçüncü dərəcəli müctəhidlər isə qanunları və Quranı əzbər bilməklə yanaşı onları şərh etməyi bacarmalı, fitva vermək iqtidarında olmalı idilər. Fiqh elmi ilə məşğul olub bu üç ictihad dərəcəsinə çata bilməyən üləmalar isə təqlidçi-müqəllid adlanırdı. 242 Bəhs olunan dövrdə, yəni XV əsrdə dünyəvi hakimlər (Qara Yusif, Cahanşah, Uzun Həsən, Fərrux Yəsar və b.) tərəfindən şəriət hökmlərinin fəaliyyətini dayandıran və ya dayandırmadan ictimai münasibətləri tənzim edən qanunlar verilməsi də adi hal olmuşdu. Vergilər yığımı, dövlət idarəçiliyi sahəsində qanunlar çox vaxt dünyəvi hakimlər tərəfindən verilmiş bu barədə şəriət ehkamı sadəcə olaraq əxlaq yüksəldici xarakter kəsb etmişdir. Ümumiyyətlə isə dünyəvi hökmdarlar ruhani fəqihlərlə qarşı-qarşıya gəlməkdən çəkinmiş, bəziləri islam dini 239 M.X.Nemətova. Göst. məqalə, səh.70. 240 Yenə orada. 241 E.Cəlilov. Göst. əsər, səh.56-57. 242 Yenə orada, səh 57-58. 63 ilə yaxından bağlı olduğundan dinə qarşı çıxmayaraq hətta onun qaydalarına daha çox yaxınlaşmağa çalışmış, hətta müəyyən hallarda islama uyğun olmayan vergiləri belə ləğv etmişdir. Bütün bunlara baxmayaraq müsəlman hüququ dövlətin siyasi, daxili idarəçilik, ticarət və maliyyə məsələlərinin həllində həlledici mövqe tuta bilməmiş, bu sahələrdə qanunvericilik dövlət orqanlarına, ilk növbədə hökmdara bağlı olmuşdur. Hüquqda bu ikiliyin - dövlətlərin verdiyi qanunların və fiqhin mövcudluğunun nəticəsidir ki, bütün islam dövlətlərində о cümlədən Azərbaycanda XV əsrdə şəriət qaziləri ilə yanaşı dövlət qaziləri (mülki qazilər) də olmuşdur. Şəriətin elmi ehkamının müfəssəl sübutlarından bəhs edən elm fiqh elmidir. Fiqhin əsas vəzifəsi şəriət ehkamını tədqiq etməklə hüquq normaları yaratmaq, müsəlman hüququnu sistemləşdirmək və onların tətbiqinə şərait yaratmaqdır. Müsəlman hüququnun müəyyən etdiyi qaydaların əsası 5-dir: vücub (zərurətlər), nədub (həm zəruri, həm də qeyri-zəruri qaydalar), qəbahət (xoşagəlməz əməllərə görə qaydalar), hörmət və nifrət. 243 Müsəlmanın hərəkətləri də 5 yerə bölünür: Vacib əməllər, buna fərz əməllər də deyilir, yəni namaz qılma, xüms və zəkat vermə; müstəhəb əməllər, yəni bəyənilən əməllər (həccə getmə, sədəqə vermə və s.); mübah əməllər, yəni edilməsinə görə nə mükafat, nə də cəza verilməyən əməllər, məsələn, ticarət əqdləri, müqavilələr bağlamaq və s; məkruh əməllər, məsələn danışanda ədəbsiz sözlər işlətmə, ağsaqqallara qarşı etinasız olma və s.; haram əməllər - şəriətin cəzalandırdığı işlər, məsələn şərab içmə, adam öldürmə, zinakarlıq və s. 244 İman şəriətin və islamın əsasıdır. İman iki yerə bölünür: etiqada iman; işlərə, əməllərə aid iman. İmanın 6 şərti vardır: Allaha, onun mələklərinə, peyğəmbərliyə, kitablara, axirət gününə, xeyir və şərin Allahdan olmasına inam. İslamın özünün isə 5 şərti vardır: kəlmeyi-şəhadət, gündə 5 dəfə namaz qılmaq, oruc tutmaq, ildə bir dəfə əmlakının zəkatını vermək, ömürdə bir dəfə həccə getmək. Bəzi fəqihlər cahadı da buraya əlavə etmişlər. 245 Heç də təsadüfi deyil ki, böyük padşahlar, о cümlədən Əmir Teymur, İldırım Bayəzid, Uzun Həsən, Sultan Məhəmməd böyük hərbi yürüşlərə başlamazdan əvvəl həmin hərəkəti şəriət ilə əsaslandırır, qazilər və müftilər fitva verir və rəsmən cahad elan olunurdu. Şəri hüquqa görə sübutun 8 növü vardır: sübutun həyatiliyi, elmiliyi, eşidilməli, görülməli olması, iradi olması, qadir adam tərəfindən edilməsi, danışılmalı olması və qanun qüdrətinə inam. 246 243 E.Cəlilov. Göst. əsər, səh.61. 244 Yenə orada, səh.61-62. 245 Yenə orada, səh.62. 246 E.Cəlilov. Göst. əsər, səh.62. 64 Müsəlman hüququnun, yəni fiqhin 4 əsas kökü vardır: Quran, Sünnə, Qiyas, İcma. Bu mənbələrin tədqiqi ilə «Üsul əl-fiqh» elmi məşğul olur. Ümumiyyətlə fiqh elmi iki hissəyə ayrılır: 1.Üsul əl-fiqh və 2. Füru əl-fiqh. Birinci - müsəlman hüququnun köklərindən, ikinci isə onun budaqlarından, yəni konkret hüquq institutlarından bəhs edir. Üsul əl-fiqh müsəlman hüququnun qaynaqları olan Quran, Sünnə, Qiyas və İcmanı təhqiq etməklə onlarda olan normaların düzgünlüyünü və yeni normalar yaradılarkən əməl edilməli qayda və prinsipləri müəyyən edir. Fiqhin mənbələrindən Quran və Sünnə heç zaman mübahisə doğurmamış, bütün məzhəblər tərəfindən qəbul olunmuşdur. Digər iki mənbə isə bəzi məzhəblər tərəfindən ya qəbul olunmamış, yaxud da qeyd-şərtlə qəbul olunmuşdur. 247 Füru əl-fiqh isə ibadətdən, təharətdən (ruhun təmizliyi və bədənin təmizliyi), namazdan, orucdan, zəkatdan, həccdən və bunların hüquq normalarından bəhs edən elmdir. 248 Bu deyilənlərdən məlum olur ki, XV əsr Azərbaycan feodal dövlətləri başqa Yaxın və Orta Şərq ölkələrində mövcud olan dövlətlər kimi müsəlman hüququ ilə idarə olunmuşlar. Bəzi hökmdarlar tərəfindən müsəlman hüquqşünaslığı dəyərli əsərlər, о cümlədən hökm, fərman, vəqfnamə, dəsturül - əməllər, qanunnamələr ilə zənginləşdirilmişdir. Biz onlardan birinə - Uzun Həsən Ağqoyunlunun «Qanunnamə» adlanan qanunlar məcəlləsinə öz münasibətimizi bildirmək istərdik. Hər şeydən əvvəl qeyd etməliyik ki, bu «Qanunnamə» çox güman ki, dövrümüzədək gəlib çıxmamışdır. İ.P.Petruşevski yazmışdır ki, Uzun Həsən əhalinin rəğbətini qazanmaqdan ötrü müxtəlif fərmanlar vermiş, «Qanunnamə», yaxud vergi işlərinin qanuniləşdirilməsi və tənzimlənməsi barədə kitab hazırlamışdı. O, «Şərəfnamə» əsərinə istinadən bildirir ki, XVI əsrin sonlarında da Azərbaycanda həmin «Qanunnamə»dən istifadə edilirdi, lakin Uzun Həsənin vəfatından sonra onun qanun kitabının müxtəlif maddələri pozulmağa başladı. 249 «Qanunnamə» barədə O.Ə.Əfəndiyevin birinci monoqrafiyasında da müxtəsər məlumat vardır. 250 «Azərbaycan Səfəvilər dövləti» kitabında isə yazılır: «Maraqlıdır ki, Uzun Həsənin qanunları Kiçik Asiyanın şərq vilayətlərində (onlar XVI əsrin əvvəlində Osmanlı imperiyasının tərkibinə daxil olduqdan xeyli sonralar da) də feodal münasibətlərinin normaları olaraq qalırdı» 251 . Uzun Həsənin «Qanunnamə»si barədə Cəfər İbrahimov da məlumat verib yazır ki, mərkəzi hakimiyyəti və inzibati aparatı möhkəmləndirmək, vergi sistemini tənzimləmək və dövlət xəzinəsinə vergi toplanışını artırmaqdan ötrü irəli atılan ilk 247 Yenə orada, səh.63, 78, 80. 248 Yenə orada., səh. 135-159. 249 İ.P.Petruşevski. «Sbornik statey po istorii Azerbaydcana» kitabı, səh.153. 250 O.Ə.Əfəndiyev. XVI əsrin əvvəlində..., səh.50-51. 251 Yenə onun: Azərbaycan Səfəvilər dövləti..., səh. 200. 65 addım «Qanunnamə» adlı qanunlar məcmuəsinin hazırlanması oldu ki, orada vergilər və onların yığılması barədə maddələr olmuşdur. «Təəssüf ki, о qiymətli abidə dövrümüzə qədər gəlib çıxmadı, amma orta əsr tarixçiləri Xandəmirin, Yəhya Qəzvinin və Şərəf xan Bidlisinin həmin əsər haqqında verdikləri məlumat olduqca azdır» yazan C.İbrahimov öz kitabını sovet hakimiyyətinin tüğyan etdiyi bir zamanda yazdığı üçün Uzun Həsənin «Qanunnamə»sinə marksist-leninçi baxımdan yanaşmış, həmin Ağqoyunlu padşahının ölkədə apardığı islahatların elə bir əhəmiyyəti olmadığını bildirmişdir. 252 Amma, XVI əsrin sonunda yazıldığı tarixdən təxminən 120 il sonra da İraq, Fars və Azərbaycanda işlənməkdə olan Uzun Həsən qanunlarının kölgə altına salınması, təbii ki, obyektiv qiymət deyildir. Mənbələrin məlumatına görəsə, Uzun Həsən rəiyyətin qayğısına qalan bir padşah olmuşdur. Biz İ.P.Petruşevskiyə əsaslanıb yazmışıq ki, о «Qanunnamə» adlı bir sənəd hazırlamış, rəiyyətdən vergi yığılarkən feodal və dövlət məmurları tərəfindən sui-istifadə hallarının qarşısını ala bilmişdi. 253 Uzun Həsənin qanunları Şərqi Anadoluda «Həsən padşah qanunu» adı ilə məşhur olmuş, oranı ələ keçirən Osmanlılar çox-çox sonralar da həmin qanunları oralarda tətbiq etmişlər. Bu fakt həmin vilayətlərə aid olan təhrir dəftərlərinə edilən qeydlərdə açıq-aşkar təsbit edilir. Kəmax, Ərzincan, Bayburd, Kəlkit, İspir şəhərlərinin h.917 və h.937-ci illərə aid (miladi 1511 və 1530 - Ş.F.) «müfəssəl təhrir və ovqaf dəftərləri»ndə «səbt olunan» qanunlar məhz Uzun Həsənin «Qanunnamə»sinə əsasən yazılmışdır» məlumatını verən Ş.Fərzəliyev habelə türk tədqiqatçısı Fəxrəddin Kırzıoğlunun Türkiyə Baş Vəkalət arxivi sənədlərinə əsaslandığı məlumata istinad edərək bildirir ki, XV əsrin II yarısında Diyarbəkir vilayətində olduğu kimi, XVI əsrin I rübündə Ərzincan vilayətində yerli xalqın çoxdan bəri alışdığı «bacü tamğa» vergiləri Uzun Həsəndən qalma «Həsən padşah yasarı»na əsasən toplanırdı. İlk Osmanlı təhrir dəftərində /h.924-m.l518/ yazılmışdır: «Məhsulati- qürra bər movcibi-qanuni Osmani və bacü tamğa bər mövcibi-Həsən padşah» («Şəhər və kəndlərdən yığılan vergilər Osmanlı qanunları, bac və tamğa isə Həsən padşah qanunları əsasında yığılırdı»). 254 «Qanunnamə» barədə prof. Y.Mahmudlu da «Azərbaycan diplomatiyası» kitabında məlumat vermişdir. O, yazır: «...Uzun Həsən bir sıra islahatlar keçirdi. O, köçəri hərbçi əyanlara deyil, oturaq əhaliyə əsaslanmaq xətti götürdü. Cəmiyyəti yaşadan əsas istehsalçılar olan kəndlilərin, habelə sənətkarların vəziyyətini nisbətən yaxşılaşdırmaq və bununla da məhsuldar qüvvələrin canlanmasını təmin etmək məqsədilə xüsusi «Qanunnamə» hazırlatdı. Sonralar «Həsən padşahın qanunları» adı ilə məşhurlaşan, hətta bütün XVI əsr boyu qüvvədə qalan bu 252 C.İbrahimov. XV əsrdə Azərbaycan ərazisində..., səh 39-40. 253 Ş.Fərzəliyev. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası..., səh.54. 254 Yenə orada. səh.54. 66 «Qanunnamə»yə əsasən kəndlilərdən alınacaq vergilər müəyyənləşdirildi və onların miqdarı dəqiqləşdirildi. Vergi yığımı nisbətən sistemə salındı. Vergiyığan məmurların özbaşınalığı azaldıldı. Kəndlilərin, sənətkarların vəziyyəti, müvəqqəti də olsa, yüngülləşdirildi.Nəticə etibarilə Uzun Həsənin qanunları ölkədə məhsuldar qüvvələri müəyyən dərəcədə canlandırdı; kəndli və sənətkarlardan alınan vergilərin birbaşa xəzinəyə axması təmin olundu. Dövlət iqtisadi cəhətdən xeyli qüvvətləndi». 255 1996-cı ildə çap olunmuş "Azərbaycan tarixi" kitabının redaktoru və əsas müəlliflərindən biri olan professor Süleyman Əliyarlı da Həsən bəy Ağqoyunlu və onun "Qanunnamə"si barədə müəyyən məlumat verib yazır: "Tarixi qaynaqlarda Uzun Həsən "Sultanül-adil Həsən xan", "Sultanül-qalib Həsən Padişah" adlandırılır. Daxili siyasətdə Uzun Həsən mərkəzi hakimiyyətin güclənməsinə, hərbi əyanların özbaşınalığına qanunla sədd qoyulmasına, xüsusilə rəiyyət üzərinə düşən vergi, ödənc və mükəlləfiyyətlərin azaldılıb nizama salınmasına çalışdı. Bu sonuncuların sayını aydınlaşdırmaq, vergi və ödənc toplayan əyanların və məmurların özbaşınalığına son qoymaq üçün Uzun Həsən ayrıca bir "Qanunnamə" buraxdı. XV-XVI yüzillərin yalnız vergi sisteminin deyil, dövlətin bütün iç işlərinin qaydaya salınmasında dəyərli rol oynadı". (Bax: Azərbaycan tarixi, 1998, səh.321). 256 Uzun Həsən «Qanunnamə»sindəki qanunların mahiyyəti haqqında ümumi məlumatın olmasına baxmayaraq, həmin qanunların dəqiq hansı sahələrə aid olması məsələsi hələlik qəti şəkildə müəyyənləşməmişdir. Türk tədqiqatçısı Xəlil Yınancın fikrincə «Qanunnamə» osmanlılar zamanı şərq vilayətlərinin ərazi və timar (torpaq - Ş.F.) qanunlarının əsası kimi Səfəvilərin də belə təşkilatlarının əsası olmuşdur. X.Yınanca görə onun qanunları «ərazi təşkilatı və timarlı sipahilər (torpağa bağlı əsgərlər) barəsində idi. 257 C.Vudsa görəsə «Uzun Həsənin «Qanunnamə»si ticari, mədəni, cəzayi və vergi yasaları» idi. 258 XV əsrin bu məşhur qanunlar kitabı barədə ən müfəssəl məlumatı biz prof. A.K.Rzayevin «Azərbaycanda siyasi-hüquqi təlim tarixinə dair oçerklər» kitabında təsadüf edirik. A.K.Rzayev yazır: «XV əsrin hüquqi aktları içərisində Uzun Həsənin «Qanunlar»ı mühüm yer tutur. Həmin qanunlar (1470-1477) təkcə Azərbaycanda deyil, həmçinin Ağqoyunlulara tabe olan ölkələrdə də tətbiq edilirdi. Çox təəssüf ki, о qanunlar dövrümüzədək gəlib çatmamışdır... 255 Y.Mahmudlu. Göst. əsər, səh.90. 256 Azərbaycan tarixi, Bakı, “Azərbaycan” nəşriyyatı,1996, səh. 321. 257 İslam ensiklopediyası, I cild, səh.266. 258 C.Vuds. Göst. əsər səh.186-187. 67 Uzun Həsənin qanunları əsasən aqrar xarakter daşımışdır. Həmin qanunlarda feodal və kəndli torpaqlarından yığılası vergilərin miqdarı göstərilir, qanun pozulması hallarında veriləsi cəzalar öz əksini tapırdı. Uzun Həsənin «Qanunnamə»sindən bir neçə misal: 1) «Yüksək saray» dəftərxanasının kitabında adları qeyd olunan və mülk sahiblərinin xidmətində olan kəndlilərin öz torpaqlarını tərk etmələri qadağan olunur. 2) Kəndlinin xidmətə gedəcəyi yer bir günlük məsafədən artıqsa o, xidmətinə gedəcəyi feodala töycü verməkdən azad edilir. 3) Kəndli yalnız işlədiyi torpağın əkin-biçini qurtardıqdan sonra oranı tərk edib başqa torpaq sahələrində xidmətə gedə bilər. Əgər о bu qanunu pozarsa, qanunauyğun şəkildə öz sahibinə əlavə töycü verməlidir. 4) Torpaq sahəsini əkib-becərmədən sərbəst şəkildə başqa yerə köçən kəndli həmin torpağın becərilməsi üçün torpaq vergisi və töycü verməlidir. 5) Həddi-buluğa çatmış hər bir müsəlman olmayan şəxs xəzinəyə 25 ağca məbləğində ispənc vergisi ödəməlidir. 6)Əgər kəndlinin mal-qarası başqa kəndlinin bostan və əkin sahəsinə zərər yetirərsə, mal-qara sahibi cəzaya - 5 dəfə qamçılanmağa və 5 ağca cəriməyə məruz qalmalıdır». 259 A.K.Rzayev sonra yazır ki, Uzun Həsənin qanunları Azərbaycanda təxminən 85 il, yəni 1556-cı ilədək qüvvədə qaldı. 1556-cı ildə hakimiyyətə gələn Şah Təhmasib ** yeni qanunlar kodeksi hazırladı. Adı «Dəsturül-əməli Şah Təhmasib» olan həmin qanunlar da, təəssüf ki, dövrümüzə qədər gəlib çatmamışdır. A.K.Rzayev Şah Təhmasibin qanunlarının 1617-ci ilədək qüvvədə qaldığını bildirir. 260 Uzun Həsənin «Qanunnamə»si haqqında dolğun məlumat verən tədqiqatçılardan biri də Ş.M.Mustafayevdir. Onun «Şərqi Anadolu: Ağqoyunludan Osmanlı imperiyasına doğru» adlanan dəyərli kitabında Şərqi Anadolunun hüquq təliminin səlcuq, monqol və postmonqol ənənələrinin yerli hüquq normaları ilə qarışığından ibarət olması vurğulanır və deyilir ki, həmin təlimin kodifikasiyası (qüvvədə olan qanunların sistemə salınması) XV əsrin 70-ci illərində Ağqoyunlu dövlətinin başçısı Uzun Həsənin qanunvericilik fəaliyyətinin nəticəsində sonralar həmin regionun ilk Osmanlı əyalət hüquq qanunlarında (vilayət və sancaq qanunnamələri) öz əksini tapmışdı. Osmanlı hüquq elmi bu yolla Uzun Həsənin Ağca XV əsrdə Azərbaycanda işlənən pul vahididir. 1 misqal gümüş, həmçinin 12 ağca pul 1 dirhəmə bərabər idi. İspənc isə bostanlardan yığılan vergi olmuşdur. /Bax: A.K.Rzayev. Göst. əsər,səh.86/. 259 A.K.Rzayev. Göst. əsər, səh.86. ** Şah Təhmasib 1556-cı ildə yox, 1524-cü ildə hakimiyyətə gəlmişdir. 260 A.K.Rzayev. Göst.əsər,səh.86-87. 68 qanunvericiliyindən bəhrələnərək Şərqi Anadolu əyalətlərinin «yasa» adlanan qanunlarını hazırlamışdı». 261 Məlum olduğu kimi, Şərqi Anadolu torpaqları XV əsrdə Ağqoyunlu dövlətinin qərb hissəsini əhatə edirdi. Uzun Həsənin qanunlar məcmuəsini təşkil edən «Qanunnamə» əsasında bu əsrin sonlarında və XVI əsrin I rübündə əhalidən yığılan vergilərin miqdarı və yığım qayda-qanunu müəyyən edildi, həmçinin tranzit karvan və daxili ticarətdən toplanan vergilər tənzimlənmiş oldu. Osmanlı dövləti tərəfindən Uzun Həsən qanunları əsasında hazırlanmış olan kənd və şəhər əhalisinə aid qanunların təhlili bizim dövrə qədər gəlib çatmayan Uzun Həsən «Qanunnamə»sinin əsas cəhətlərinin bərpası üçün son dərəcə gözəl imkan yaratmışdır. Öz kitabının «Əlavələr» hissəsində «Uzun Həsənə aid olan Şərqi Anadolu vilayətlərinin Osmanlı qanunları» başlığı altında 16 qanun dəftərinin rus dilinə tərcüməsini verən Ş.Mustafayev son dərəcə faydalı bir iş görmüş, həmin qanunları oxucu və tədqiqatçıların mütaliə və tədqiqinə vermişdir. Bu Osmanlı qanunlarının əksəriyyəti aşağıdakı cümlələrlə başlayır: «1518 (924)-ci il. Həsən padşah «Qanunnamə»sinə əsasən tərtib olunmuşdur. 262 Yaxud, «1518 (924)-ci il Mardin vilayətinin müfəssəl «Qanunnamə»sinin kənd və şəhər məhsullarından vergi toplanmasını tənzimləyən bölməsi Osmanlı qanunu əsasında, lakin adı çəkilən şəhərdə bac və tamğa vergisinin yığılması isə... Həsən padşahın qanununa əsasən tərtib edilmişdir. 263 Bu qanun dəftərlərini mütaliə etdikdə məlum olur ki, 1516-1518-ci illərə aid Şərqi Anadolu kəndlərindən yığılan vergilər əsasən mövcud Osmanlı qanunları üzrə, Mardin, Xərput, Ərzincan, Kəmax, Bayburt və s. şəhərlərdən toplanan vergilər isə «Həsən padşah qanunları»na əsasən tənzimlənirdi. Amma 1540-cı ildə Sultan Süleyman Qanuninin əmri ilə bütün Şərqi Anadoluda tətbiq edilən Uzun Həsən dövrünün köhnə qanunları ləğv olundu və yalnız Rum (Osmanlı) qanunları qüvvəyə mindi və beləliklə də Şərqi Anadolunun osmanlaşmasının yeni mərhələsi başlandı. 264 Bu xüsusda qeyd olunmalıdır ki, Osmanlı dövlətindən fərqli olaraq İranda XVIII əsrin əvvəlində də Səfəvi sarayının xəzinəsinə daxil olan vergilərin miqdarı Uzun Həsən tərəfindən yaradılan qanunlar əsasında həyata keçirilirdi. 265 Gənc tədqiqatçı Mirafərim Seyidovun qənaətinə görə Uzun Həsənin "Qaunnamə"sinin müstəsna əhəmiyyəti onda idi ki, burada vergi və mükəlləfiyyətlərin miqdarının dəqiqləşdirilməsi, vergi toplayanların zülm və özbaşınalığına son qoymaqla yanaşı, əhalinin dövlətə, hökmdara rəğbətini artırmış, 261 Ş.Mustafayev. Göst.əsər,səh.5-6. 262 Yenə orada, səh,149,152-159. 263 Ş.Mustafayev, Göst. səh.162. 264 Yenə orada, səh.141. 265 Yenə orada, səh.12. 69 vergi ödəyən təbəqələrin baş verə biləcək qiyamlarının qarşısını almaq məqsədi güdmüşdür. "Qanunnamə"də vergi və mükəlləfiyyətlərin miqdarı yüngülləşdirilməyə, hətta kəndli ailəsində ailə üzvlərinin ildə üç gün biyara işləməsi nəzərdə tutulsa da, bu məcmuə vergi və mükəlləfiyyətlərin toplanılmasında feodal və dövlət məmurlarının qanundan kənara çıxmasının, hər hansı bir əlavə rüsum yığmalarının qarşısını aldı. Nəticə etibarilə, ilk dəfə idi ki, 44 növ vergi, mükəlləfiyyət, həmçinin cərimələr haqqında qanunnamə verməklə Ağqoyunlu hökmdarı bu sahədə müəyyən qayda-qanun yaradılmasına nail ola bildi. Bu tədbir həm də ölkədə kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq və ticarətin inkişafına təkan verdi, vergi verən təbəqənin həyat şəraitinin yaxşılaşmasına səbəb oldu. Təsadüfi deyildir ki, uzun müddət Osmanlı sultanları da Türkiyənin bir çox vilayətlərində tamğa və bac vergilərinin miqdarını həmin Qanunnamənin əsasında müəyyən edirdilər.» (Bax: Seyidov Mirafərim Nəzir oğlu. XV yüzillikdə Azərbaycanda dövlət və hüquq. Hüquq elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün dissertasiyanın əlyazma nüsxəsi, Səh. 95) Beləliklə, fikrimizin yekunu kimi deyə bilərik ki, XV əsr Azərbaycan feodal dövlətlərində hüququn inkişafında əsas cəhətlər dövrün müsəlman hüququnun, həmçinin Uzun Həsənin əldə olmayan, lakin müəyyən maddələri məlum olan qanunları nəzərə alınmadan tədqiq edilə bilməz. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|