Ġahin Fazil Fərzəlibəyli

I FƏSĠL: 
 
QARAQOYUNLU, AĞQOYUNLU VƏ ġĠRVANġAHLAR 
DÖVLƏTLƏRĠNĠN SĠYASĠ QURULUġU 
 
Bu və sonrakı fəsillərin müəyyən qədər ətraflı öyrənilməsi və müqayisəli 
araşdırılması xüsusunda bir neçə kəlmə söz deməyi məqsədə uyğun sayıram. 
Tarixin müxtəlif mərhələlərində, о cümlədən orta əsrlərdə, xüsusilə XV əsr 
dövründə mövcud olan Yaxın və Orta Şərq, həmçinin Kiçik və Mərkəzi Asiya 
feodal dövlətləri quruluş etibarilə biri-digərinə yaxın olduqlarından biz yeri 
gəldikcə XIV əsrin sonu - XV əsrin əvvəli üçün ən dəyərli mənbələrdən olan 
görkəmli dövlət xadimi Əmir Teymurun oxuculara "Tüzuki-Teymuri", "Tüzukati-
Teymuri", "Məlfuzati-Teymuri" və "Vaqiati-Teymuri" kimi müxtəlif adlarla 
təqdim olunmuş əsərinin müvafiq məlumatlarını da təqdim edəcəyik. 
Göstərilən yüzillikdə Azərbaycan özünün inkişaf etmiş feodalizm 
mərhələsini davam etdirirdi və onun cənub və şimal ərazilərində Qaraqoyunlu, 
Ağqoyunlu və Şirvanşahlar kimi dövlətlər mövcud idilər. Qədim dövrlərdə olduğu 
kimi, orta əsrlərin bu bir əsrlik mərhələsində də Azərbaycan Yaxın və Orta Şərq 
xalqları tarixində böyük rol oynamışdır. Bu əsr Azərbaycan ərazisində iki böyük 
dövlətin yaranması ilə xarakterizə olunur, Şirvan isə artıq 8 əsrdən çox idi ki, 
Şirvanşahlar tərəfindən idarə edilir və müstəqil siyasət yeridirdi. Dərbəndi-
Şirvanşahların uğurla həyata keçirdikləri daxili və xarici siyasət nəticəsində 
Şirvanda qonşu Azərbaycan dövlətlərindən fərqli olaraq sülalədaxili mübarizələr 
yox idi.
30
Lakin XV əsr Azərbaycan feodal dövlətləri məzmun və mahiyyət 
30
İ.P.Petruşevski. Göst.məqalələr toplusu, səh.183; C.İbrahimov. Azərbaycan ərazisində ...,səh.54-55.

---

13 
etibarilə bir olmuşlarsa da, formaca bəzi sahələrdə müəyyən fərqlər var idi, yəni 
cənubda Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri ilə şimaldakı Şirvanşahlar və Şəki 
hakimlərinin dövlət quruluşları arasında müxtəliflik nəzəri cəlb edən 
xüsusiyyətlərdəndir. Şirvan və Şəkinin dövlət aparatlarında oturaq feodal əyanlar 
böyük nüfuza malik idilərsə, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində köçəri və 
yarımköçəri tayfalardan olan hərbçi əyanlar mühüm rol oynayırdılar.
31
Lakin bu o 
demək deyildir ki, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində oturaq əhali arasından 
çıxmış feodal əyanların və yüksək müsəlman ruhanilərinin rolu olmamışdır. 
Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri hərbi-inzibati əyalətlərə bölünürdü. 
Azərbaycan Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu padşahları tərəfindən idarə olunurdu, 
əyalətlər isə həmin padşahların təyin etdikləri hakim sinfin üzvləri, yaxud məşhur 
tayfa başçılarının (canişinlərin) nəzarəti və idarəsi altında idi. Qeyd olunmalıdır ki, 
canişinlər əsasən hərbi işləri idarə edir, mülki inzibati orqanların işlərinə isə oturaq 
feodal əyanlar rəhbərlik edirdilər. Əyalət canişinlərinin də padşah kimi öz sarayı, 
inzibati aparatı, büdcəsi və silahlı dəstələri vardı.
32
Hakimiyyətin ali orqanı qurultay, yəni hərbçi feodal əyanlar tərəfindən 
keçirilən böyük məclis idi. Qurultayda ölkənin daxili və xarici siyasət məsələləri 
müzakirə olunur, dövlətin fövqəladə hərbi işləri haqqında qərar qəbul edilirdi. 
Amma, qurultay hakimiyyətin daim fəaliyyət göstərən, qanun və qərarlar çıxaran 
orqanı deyildi və onun rəyi padşah üçün mütləq hesab olunmurdu.
33
Dövlətin 
müharibə, sülh, taxta varislik və s. kimi mühüm siyasi məsələlərini sülalə üzvləri 
və əmirlərin kənqaş adlanan qapalı müşavirəsi həll edirdi.
34
Azərbaycan, İran, Mərkəzi Asiya, Kiçik Asiya, eləcə də Yaxın və Orta Şərq 
ölkələrində mövcud olmuş feodal dövlətlərinin idarəçilik forması mütləq 
monarxiya olmuşdur. Deməli, hər bir hökmdar mütləq monarx idi və о öz dövlətini 
müvafiq idarəetmə orqanları vasitəsilə özü bildiyi kimi idarə edirdi. Feodal dövlət 
başçılarının hər biri özünün hakimiyyəti altındakı dövləti islam dini, möhkəm 
qayda-qanun və nizam-intizam əsasında qoruyub saxlamağa çalışırdı. Əmir 
Teymur yazırdı: "Başım çəkənlərdən onu da görüb öyrəndim ki, əgər dövlət din və 
ayin əsasında qurulmazsa, qanun-qaydaya tabe olmazsa bu səltənətin təntənəsi, 
qüdrəti, dözümü yox olacaqdır və belə səltənət çılpaq adama oxşayar - onu 
görənlər gözlərini yumarlar... Buna görə də mən öz səltənətimi islam dini, qanun 
və nizam əsasında qurdum" (Bax: "Əmir Teymurun vəsiyyətləri" kitabı, Bakı, 
1991, səh. 50) 
31
Azərbaycan tarixi, I cild, Bakı,1961, səh.23. 
32
İ.P.Petruşevski. Göst.məq.toplusu, səh.198; C.İbrahimov, Azərbaycan ərazisində ... ,səh.78
33
C. İbrahimov Azərbaycan ərazisində ...,səh.78. 
34
Azərbaycan tarixi, «Elm», III cild, səh.105. 

---

14