Ġahin Fazil Fərzəlibəyli

Əmir-divan: yaxud sahib-divan, divanbəyi. Uzun Həsən Ağqoyunlunun 
hakimiyyəti zamanı dövlətin idari təşkilatının mərkəzi böyük divan idi. Divan rəisi 
«əmir-divan», «sahib-divan», yaxud «divanbəyi» adlanırdı. Böyük divanın 
nəzdində kiçik divanlar da fəaliyyət göstərirdi. Məsələn, təftiş divanı, tuğra və ya 
nişan (şah sənədlərinin qeydiyyatdan keçirilib möhürlənməsi) divanı, maliyyə 
divanı, ədl və ərz (məhkəmə və hərbi işlər) divanı (bu divana ərizi də deyilirdi). 
Divan üzvləri adətən səltənət xanədanına mənsub və ya boy rəisləri olan böyük 
bəylərdən olurdu. Bu divanların hamısının nəzarəti əmir-divan tərəfindən həyata 
keçirilirdi.
74
Professor O.Ə.Əfəndiyev Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri mülki 
təşkilatına nəzər yetirib həmin dövlətlərdə fəaliyyət göstərən divanlar içərisində 5 
divanın adını çəkir: Divani-əmarət, divani-vəzarət, divani-təvaçi, divani-pərvanəçi, 
68
Yenə orada, səh.68. 
69
Yenə orada, səh.126,184. 
70
Kitabi-Diyarbəkriyyə. səh.213. Qeyd: S.M.Onullahi bu əmirin adını Əmir Əli kimi göstərir (Bax: 
S.M.Onullahi. Göst.məq. səh.39). 
71
İslam ensiklopediyası, I cild, səh.226. 
72
S.Onullahi, Göst. məq., səh 39. 
73
Yenə orada. 
74
İslam ensiklopediyası, I cild, səh.226 

---

24 
divani-ləşkər (Bax: "Yeni Türkiyə" elmi araşdırmalar jurnalı, 8-ci il, 45-ci say, 
Ankara, 2002, səh.73). Təbii ki, bu divanların hamısının ümumi nəzarəti divanbəyi 
tərəfindən icra edilirdi. 
Teymurilər dövlətində vəzirlər divanbəyiyə tabe idilər. Əmir Teymur yazır: 
"Bu yeddi vəzir divanbəyiyə tabe olmalı və onunla birlikdə mühüm maliyyə 
işlərini həll edərək mənə məlumat verməli idilər." (Bax: "Əmir Teymurun 
vəsiyyətləri" səh. 82). Əgər divanbəyinin icazəsi olmasaydı əmirül-üməra və 
əmirlər xəzinədən öz maaşlarını ala bilməzdilər. Dövlət tərəfindən ödənilən 
maaşların hesabatını divanbəyi hökmdara təqdim edirdi. (Bax: "Əmir Teymurun 
vəsiyyətləri"səh. 65). 
Mənbələrdə əmir-divanın daşıdığı vəzifənin məzmunu barədə hələlik 
müəyyən bir məlumatın olmadığını bildirən V.F.Minorski onun xüsusi divanı 
olduğunu bildirib yazmışdır ki, onun divanı həm sədrin, həm də vəzirin 
divanlarından üstün olmuşdur. Doğrudan da heç bir mənbədə, həmçinin bizim 
tərəfimizdən geniş istifadə edilən «Kitabi-Diyarbəkriyyə»də də əmir-divanın 
vəzifəsinin müstəqim şərti yoxdur, lakin bu əmirin digər əmirlərdən yüksəkdə 
duraraq böyük ixtiyara malik olması məlumdur.
75
Qaraqoyunlu hakimiyyətinin başlanğıcında əmirül-üməra kimi yüksək 
vəzifəni ələ keçirmək uğrunda Qara Yusiflə «Cəngə» başlayan Əmir Bəstam 
Caqirlunun oğlu Əmir Bayandur hökmdar Cahanşah Qaraqoyunlunun əmir-divanı 
olmuş, onun vəfatından sonra bu böyük vəzifə, onun qardaşı Əbülfət bəyə 
verilmişdi. Deməli bu misaldan belə qənaətə gəlmək mümkündür ki, divan əmiri 
vəzifəsinin bir tayfanın şəxsində (Burada cağırlu tayfasının - Ş.F.) müəyyən 
mənada irsi xarakteri olmuşdur
76
Bəzi mənbələrdəki məlumatlar belə deməyə əsas verir ki, dövlətin əmir-
divanından başqa ayrı-ayrı vilayət, şəhər və qalaların da divan əmirləri olmuşdur. 
Məsələn, 1408-ci ildə Əlincə qalasında baş verən qiyam yatırıldıqdan sonra qalanın 
yeni hakimi olan Qara İskəndər üsyan başçılarından biri olan Şəhriyarı divan əmiri 
etmişdi. Qaraqoyunlu dövlətinin başçılarından biri Qara Yusif olduğu halda 
Şəhriyarı divan əmiri vəzifəsinə sülalə başçısı deyil, məhz şahzadə İskəndərin təyin 
etməsi faktı onu göstərir ki, İskəndər ona təhvil verilən Əlincəni öz mülkü hesab 
etmiş və qala divanının başçılığına atası ilə məsləhətləşmədən Əmir Şəhriyarı təyin 
etmişdi. Digər Qaraqoyunlu şahzadəsi Pirbudağın Bağdaddakı divan əmirinin Mir 
Əli Şükür adlı əmir olması da məlumdur.
77
«Kitabi-Diyarbəkriyyə» də əmir-
divanın möhtərəm bir dövlət işçisi olduğunu nəzərə çatdırır: "Sahibqran... ali 
divanın əmiri, dövlət dayaqlarından biri, ağıllı, müdrik və təcrübəli Əmir bəyi 
75
Yenə orada; Ş.Fərzəliyev. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə..., səh.61 
76
Tarixi-qızılbaşan, səh.37 
77
Ş.Fərzəliyev. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə....səh.61 

---

25 
Şiraza hakim təyin etdi."
78
Ə.Tehraniyə görə, bəzən bir dövlətin bir yox, iki əmir-
divanı olur və bu vəzifə şərikli icra edilirdi.
79
Vəkil: XV əsr Azərbaycanda feodal dövlətlərinin idarə olunmasında vəkilin 
də xüsusi rolu olmuşdur. O, şah adından çıxış edir, bəzi hallarda şahın əvəzçisi 
kimi əmirül-üməra ilə birlikdə hərbi səfərlərə də çıxırdı. Qaraqoyunlular 1411-ci 
ildə Ərzincana hücum edən vaxt Qara Yusif bu hərbi yürüşün çox uzandığını 
görərək oranı ələ keçirməyi öz vəkilinin öhdəsinə qoymuş və özü geri qayıtmışdı. 
Bəhs olunan dövrdə, xüsusilə Qaraqoyunlular vaxtı mənbələrdə tez-tez «vəkil» 
sözü əvəzinə «vükəla» (vəkillər) işlədilir ki, bunun da, şübhəsiz səbəbi vardır. О 
vaxtlarda hərbi yürüşlər zamanı orduya başçılıq bir neçə şəxs tərəfindən icra 
olunduğu üçün hökmdarın adından hərəkət edib, müəyyən tapşırığı уerinə yetirən
məsul şəxslər «vükəla» adlanmışlar. İndi görək Qaraqoyunlu dövrünə aid olan
«vükəla» ifadəsi sonralar Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərində mühüm əhəmiyyət 
kəsb edən «vəkalət» kimi ali vəzifənin icraçılarına aiddirmi? Əsla yox! Çünki 
Qaraqoyunlular dövründə vəkalət bir vəzifə kimi hələ formalaşmamışdı. Bu fikri 
Qaraqoyunlu dövlətinin təsviri zamanı müxtəlif mənbələrdə vəkalət vəzifəsinə 
əhəmiyyət verilməməsi ilə izah etmək olar. Doğrudur, yuxarıdakı misaldan da 
vəkillərin şah əvəzçiləri kimi fəaliyyətləri məlum oldu, lakin şübhəsiz ki, həmin 
vəkillər sonralar böyük rolu olan Ağqoyunlu və Səfəvi vəkillərindən fərqli 
idilər.
80
Vəkalət vəzifəsinin formalaşması, fikrimizcə, Ağqoyunluların 
hakimiyyətdə olduqları zaman həyata keçmişdir. Məlumdur ki, bu dövlətə 12 il 
başçılıq edən Yaqub şahın vəkili Şeyx Nəcməddin Məsud olmuşdur. Bu şeyx XVI 
əsrin əvvəllərində yenicə yaradılan Səfəvilər dövlətinin də vəkili kimi fəaliyyət 
göstərmiş, Şah İsmayıl Səfəvinin ən etibarlı köməkçilərindən biri olmuşdur.
81
«Əhsənüt-təvarix» əsərində verilən aşağıdakı məlumata əsasən Ağqoyunlu 
dövlətlərində vəkalət mənsəbi hətta bəzən əmirül-üməradan da üstün olubdur. 
Tarixi faktdır ki, Yaqub şahın öldürülməsindən sonra hakimiyyəti Əmir Sufi 
Xəlilin köməyi ilə şahzadə Baysunqur ələ almış və dövlətin əmirül-ümərası 
vəzifəsinə Fərrux bəy təyin edilmişdi. Gənc şahın adından dövləti vəkil kimi idarə 
etməyi əmirül-üməra olmaqdan üstün tutan Sufi Xəlil о zaman məhz vəkaləti öz 
əlinə keçirmişdi.
82
Bir mənbədə vəkil Sufi Xəlildən sonra Ağqoyunlu dövlətinin vəkili 
vəzifəsini ələ keçirən Süleyman bəy Bicən haqqında bu məlumat vardır: 
«Süleyman Bicən Diyarbəkrdən Sufi Xəlilə hücum etdi. Vanda tərəflər arasında 
cəng oldu ... Sufi Xəlil qətlə yetirildi və Süleyman onun əvəzinə Mirzə 
Baysunqurun (Yaqub Ağqoyunlunun oğlu - Ş.F.) cümlətul-məliki oldu.» Biz başqa 
78
Kitabi-Diyarbəkriyyə, səh.287. 
79
Yenə orada, səh.171. 
80
Ş.Fərzəliyev. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə...,səh.50 
81
Ş.Fərzəliyev. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə...,səh.50-51. 
82
Yenə orada, səh.50. 

---

26 
mənbələrdə vəkilə «cümlətul-məlik» («baş məlik») kimi yüksək epitetin 
verildiyinə təsadüf etmədik.
83
«Əhsənüt-təvarix»də vəkalət vəzifəsinin üstünlüyünü təsdiq edən başqa fakt 
da vardır: 1497-ci ildə Uzun Həsənin nəvəsi Gödək Əhməd (o, həmçinin II Sultan 
Məhəmməd Fatehin də nəvəsi idi) Ağqoyunlu Rüstəm şahı məğlub edib, taxt-tacı 
ələ keçirən vaxt Kirman valisi Eybə Sultan və Şiraz valisi Qasım bəy Pornak ona 
qarşı sui-qəsd hazırlamaq qərarına gəlmişdilər ki, Uzun Həsənin digər nəvəsi 
Sultan Muradı Şirvandan gətirib taxta çıxarsınlar və özləri yeni şahın vəkili 
olsunlar. Bu faktla о zaman vəkalət mənsəbinin böyük üstünlüyü nəzərə çatdırılır 
və eyni zamanda vəkilliyin bəzən müştərək icra edildiyi aydınlaşır.
84
Orta əsr tarixçiləri vəkilə «iqtidar sahibi», «ixtiyar sahibi», vəkalət 
mənsəbinə isə «ali vəzifə», «şərəfli mənsəb» demişlər
85
. Vəkil «ölkənin ixtiyarlı 
adamı» da adlandırılmışdır.
86
Bacarıqlı vəkilin işə cəlb edilməsi zəruri və 
təxirəsalınmaz bir vəzifə kimi qarşıda dururdu. Belə ki, 1498-ci ildə qardaşı 
Məhəmmədi Mirzəyə qalib gəlib, yenidən Təbrizdə taxta çıxan Əlvənd 
Ağqoyunlunun ilk işi özünə vəkil təyin etmək olmuşdu və о Lətif bəy adlı məşhur 
bir əmiri özünün vəkili elan etmişdi.
87
Ə.Tehraninin məlum əsərində vəkilin bəzən hətta divan işlərinə başçılıq 
etməsi də göstərilir.
88