Ġahin Fazil Fərzəlibəyli

мировой истории" kitabı, Parij, 1996, səh. 40). 
ġahzadə. Şah vəfat etdikdə, bir qayda olaraq, araya çaxnaşma düşür, başqa 
ölkə hökmdarları, yaxud şahın övladları, xüsusilə qüdrətli əmirlər və başqa yüksək 
vəzifə sahibləri taxt-tacı öz xeyirlərinə ələ keçirməyə çalışırdılar.
52
Amma bir 
qayda olaraq hələ şahın sağlığında şahzadələr içərisində ən böyüyü şah tərəfindən 
vəliəhd elan edilirdi. «Kitabi-Diyarbəkriyyə»də oxuyuruq: «Sən böyük övladsan, 
qayda belədir ki, gərək padşah sən olasan».
53
Yaxud, «Öz böyük atası (Qara 
Osman Ağqoyunlu - Ş.F.) tərəfindən Əli bəy vəliəhd təyin edilmişdi. «Camaat onu 
itaətlə qəbul etdi. Ədalət və qanunla rəiyyəti idarə etməyə və qorumağa, qoşun və 
sərhəd qaydalarını nəzərə alıb hakimiyyətə başladı».
54
Dövlət işlərində təcrübə əldə etməkdən ötrü şahzadələr vilayətlərə hakim 
təyin edilir və beləliklə bir növ «sınaq dərsi» keçirdilər. Hakim şahzadəyə 
hakimiyyət rəmzi kimi təbil, qoşun və bayraq verilirdi. Azyaşlı şahzadə isə bir 
qayda olaraq «lələ» adlanan və onun təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olan əmirə 
tapşırılırdı.
55
51
Tarixi-qızılbaşan, Tehran, h 1361, səh. 35-40; Tofiq Nəcəfli. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu 
dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında, Bakı, 2000, səh. 184-188. 
52
Ş.Fərzəliyev. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə...,səh.43. 
53
Kitabi-Diyarbəkriyyə, səh.85. 
54
Yenə orada, səh.81. 
55
Ş.Fərzəliyev. Аzərbaycan XV-XVI əsrlərdə...,səh.44. 

---

20 
Araşdırdığımız 
mənbələrdə şahzadələr haqqında müəyyər fikirlər 
söylənilmiş, onların səlahiyyətləri xüsusunda danışılmışdır. Əmir Teymur öz 
şahzadələri ilə necə davranması barədə yazır: "Əmr elədim ki, əgər oğullarımdan 
hansı biri səltənətə yiyələnmək iddiasıyla başını qaldırarsa onu döyüb-söyməyə, 
öldürməyə, yaxud da bədəninin bir hissəsini kəsib götürməyə heç kəs cürət 
etməsin. Lakin onu öz iddiasından dönənə qədər göz altında saxlasınlar ki, tanrı-
taalanın mülkündə fitnə-fəsad törənməsin. (Bax: "Əmir Teymurun vəsiyyətləri" 
səh. 67) Teymurləng bu məsələdə hətta şahzadələrin oğulları və özünün başqa 
qohum-qardaşları ilə də necə davranmaq barədə vəsiyyət etməyi unutmur. 
"Əgər nəvələrim, qohum-qardaşlarım düşmənçilik eləsələr, onların 
məvacibini kəsərək dərviş kökünə salsınlar" (Bax: "Əmir Teymurun vəsiyyətləri" 
səh. 67) 
Amma, qeyd olunmalıdır ki, bu kimi məsələlərdə Qaraqoyunlu və 
Ağqoyunlu hökmdarları daha qəddar olmuşlar. Məsələn, Cahanşah Qaraqoyunlu 
oğlu Pirbudağı qətl etmiş, Uğurlu Məhəmməd Ağqoyunlu isə atası Uzun Həsənin 
qəhr və qəzəbinə gəlib öldürülmüşdür. 
Lələ: O, şah tərəfindən rəsmən təyin edilir və şahzadənin bütün hərbi, mülki 
və maliyyə işlərini onun adında idarə edirdi. Məsələn, Cahanşah Qaraqoyunlu 
İsfahan əyalətini oğlu Məhəmmədi Mirzəyə verərkən «şahzadə həddi-buluğa 
çatmadığı üçün» əyalətin bütün işləri Lələ Məhəmmədə tapşırılmışdı. Bu lələnin 
vəfatından sonra isə həmin Qaraqoyunlu şahzadəsinin lələsi sabiq lələnin qardaşı 
Lələ Səfərşah olmuşdu.
56
Qaraqoyunlu dövlətinin ilk illərinin təsvirini verən tarixçi Həsən bəy Rumlu 
«lələ» istilahını «atabəy» kimi işlətmiş və Qara Yusifin oğlu Pirbudağın Əmir Qara 
adlı atabəyinin adını çəkmişdir.
57
Lələ adlı-sanlı əmirlərdən təyin edilirdi. Ağqoyunlu dövlətində böyük rol 
oynamış Əmir Süfi Xəlil bir müddət şahzadə Baysunqurun (hakimiyyət illəri 1490-
1492) lələsi və «mürəbbisi» olmuşdu.
58
Əmirin lələliyə keçirilməsi üçün xüsusi 
fərman verilir və bu təyinat lələ tərəfindən böyük hadisə kimi qiymətləndirilirdi, 
çünki azyaşlı şahzadəyə lələ təyin edilən əmirin böyük də səlahiyyətləri olurdu. 
Şahzadə lələdən ötrü gəlir vasitəsi idi.
59
Əmirül-üməra: XV əsrdə Azərbaycanda dövlətin idarə olunmasında ən 
mötəbər vəzifələrdən biri «əmirül-üməra» («əmirlər əmiri») vəzifəsini daşıyan 
hərbçiyə məxsus olmuşdur. Əmirül-üməra ölkənin hərbi qüvvələrinə başçılıq 
56
S.Onullahi. Göst.məq. səh.38. 
57
Ş.Fərzəliyev. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə...,səh.44. 
58
Tarixi-qızılbaşan, Tehran, səh.17 
59
Ş.Fərzəliyev. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə...,səh.44-45. 

---

21 
edirdi.
60
XVI əsr Azərbaycan tarixçisi Həsən bəy Rumlunun qiymətli «Əhsənüt-
təvarix» («Tarixlərin ən yaxşısı») salnaməsində və dövr hadisələrini əks etdirən
başqa mənbələrdə olduqca böyük səlahiyyətə malik olan əmirül-üməra vəzifəsinin 
sahibi «məlikül-üməra, məliki-əzəm, əmiri-bozorg, əmiri-əzəm adlandırılmış»
61
və
«ölkə işlərinin idarəsinin» (təbii ki, hərbi işlərin - Ş.F.) onun əlində olduğu 
göstərilmişdir. Həsən bəy Rumlu yazır ki, əmirül-üməraya məxsus olan möhür «ali 
divanın başqa möhürlərindən yuxarıda vurulurdu».
62
Əmirül-üməralar və əmirlər barədə öz əsərində ehtiramla danışan Əmir 
Teymurun əmirlərə və əmirlik vəzifəsinə xüsusi diqqət və qayğısı olmuşdur. Elə 
özü də "şah", "padşah", "sultan" titulunu qəbul etməyib, sadəcə "əmir" adlanan 
Teymurləng yazır: 
"Öz başımın çəkdiklərindən sınayıb bildim ki, müharibənin sirlərini, 
düşmən əsgərlərini sındırmağın yolunu bilən, döyüş qızışanda gözdən yayınaraq əl-
ayağı boşlamadan əsgər bölüklərini döyüşə gətirən, qoşunun cərgələrinə qarışıqlıq 
düşdüyü hallarda onu tezcə qaydaya salmağı bacaran adam əmirliyə və 
hökmdarlığa layiq sayılmalıdır." Əmir Teymurun əmirül-üməra mənsəbində 
görmək istədiyi adamda məhz indicə yuxarıda sadalanan hərbi keyfiyyətlər olmalı 
və yalnız bu keyfiyyətlər nəzərə alınmaqla ona ən yüksək titul olan əmirül-
üməralıq verilməlidir. "Bu cür adam mənim olmadığım xeyirdə-şərdə müavinim 
olaraq şan-şövkət ilə əsgərlərimin hamısına buyruq verməyə, dikbaşlıq edənləri 
cəzalandırmağa səlahiyyəti çatan əmirül-üməra rütbəsinə layiqdir" cümləsi ilə bu 
cığatay hökmdarı əmirül-üməranı özünə müavin hesab edir (Bax: "Əmir Teymurun