Ahmad Yassaviying "Devoni hikmat"

II.1. Ahmad yassaviy hikmatlarida komil inson masalasi
Ahmad Yassaviy diniy-tasavvufiy adabiyot vakili. Biz Ahmad Yassaviy hayoti va ijodiga nazar tashlar ekanmiz, shoir yashagan ijtimoiy va adabiy muhitni nazardan chetda qoldirmasligimiz zarur. Chunki biz istaymizmi, istamaymizmi Yassaviy Ollohga sodiq, islom diniga e`tiqodi baland bo‘lgan. Shoirning hikmatlari Yassaviya madaniyatining tashakkuli (shakllanishi) va haqiqatlari haqida ma’lumot beruvchi bir asardir. Shu bois uni Turkistondn Onado‘liga, hatto, Bolqon yarim oroliga qadar keng yoyilgan turkiy zaminning ma’naviy asoslardan biri sifatida qabul etish mumkin. Hikmatlar nafaqat madaniyatimiz tarixi, balki tafakkur dunyomiz uchun bir nur manbaidir. Shoir hikmatlarining tub mohiyatida komil inson tarbiyasi va uning bilim hamda amalini to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirish ustivordir.
Yassaviy va izdoshlarining insonga berilgan qadr-qimmatni anglay bilmoq uchun inson haqidagi fikr-qarashlarini ham chuqur mushohada qilmoq lozim. Aks holda na hikmatlarning sir-asrorlarini o‘zlashtirish mumkin, na yassaviylikka doir ma’lumotlardan to‘la voqif bo‘lish mumkin.
Ishq da`vosin manga qilma, yolg`on oshiq,
Oshiq bo‘lsang bag`ring ichra ko‘z qoni yo‘q.
Muhabbatni shavqi birla jon bermasa,
Zoye kechar umri oni, yolg`oni yo‘q.
Yassaviyning bu hikmatlarida inson xilqati yaratilishi haqida so‘z yuritilganidek, insonga berilgan ne’mat va ustun sifatlar sanalib ular to‘g‘risda o‘ylashga da’vat qilinadi.
Yassaviy tariqatida insonning asli suv va tuproq ekani e’tirof etilgan. Buni “Asling bilsang obu gil, yana gilga ketaro...” hikmatidan ham bilish mumkin.
Bu misralar bilan go‘yo Qur’oni karimdagi “uldur ul zotiki,yaratibdur sizlarni tuproqdin, keyin mayin qatrasidin, keyin uyigan qondin, keyin chiqarur sizlarni (onalar qornidin) bola qilib …”, “Va tahqiq, yaratduk biz insonni loyning xulosasidin. Keyin biz ani bir qatra suv qilib ishonchli bir yerg‘a qo‘yub qo‘yduk. Keyin biz ul qatrani uyug‘on qon qilduk, keyin ul uyug‘on qonni bir chaynam go‘sht qilduk, keyin ul bir chaynam go‘shtni suyaklarg‘a aylantirduk, keyin ul suyaklarg‘a go‘sht kiygizduk, keyin ani biz boshqacha maxluq qilib qo‘yduk” oyatlarini sharhlayotgandek.
Ahmad Yassaviy hikmatlaridan o‘rin olgan to‘rtliklar Yassaviya darveshlarining ta’lim-tarbiyasiga xizmat qiluvchi asos bo‘lib ko‘rinsa-da, ular o‘sha davrdagi insonlarning hayot tarzlari haqida ma’lumot beradi. Shu nuqtayi nazardan hikmatlar o‘rganilsa, jamiyat tuzilishiga doir muhim fikr-mulohazalarga duch kelinadi. Tarqoq bo‘lsa-da, jamiyatning eng kichik qismi bo‘lgan oila masalasi ko‘zga tashlanadi. Yassaviylikda bola-chaqa uchun tashvish tortib, mashaqqat chekkanlar Olloh nazdida maqbul kishilar o‘laroq qabul qilinadilar.
“Devoni hikmat”da Yassaviy jamiyat musulmon va nomusulmon toyifalarga ajratilgan bo‘lsa ham, ular orasida jar mavjudligiga doir biror ishora yo‘q.
Diniy-tasavvufiy adabiyot vakillari,mutasavvuf shoirlar, jumladan, Ahmad Yassaviy uchun ham hikmat laduniy mohiyatga egadir. Forobiyning ta’kidlashicha, hikmat beshigi faylasuflarning ongi emas, payg‘ambarlarning ko‘nglidadir. Qur’onning “Baqara” surasida bunday deyilgan: “U, ya’ni fazli karami keng Olloh o‘zi istagan kishilarga hikmat beradi. Kimga hikmat berilgan bo‘lsa, muhaqqahki, unga ko‘p yaxshilik berilibdi”<sup>1</sup>. Luqmon surasining 12-oyatida, “Aniqki, biz Luqmonga hikmat ato etdik”<sup>2</sup> deyilgan. Shu ma’noda ko‘p mutasavvuflarga Luqmoni hakim o‘rnak bo‘lgandir. Yunus Emroning: “O‘qib hikmat ilmini Luqmon o‘layin bir zamon”, deyishi shunchaki orzu bo‘lmagan, albatta. Ahmad Yassaviyda ham hikmat – “ilmi laduniy”, ya’ni ilmi g‘aybi haqoyiq va ilohiy sirlarni kashf etmoq va ifodalamoq mazmuniga teng.
Shoirda hikmat aytish istagi ilohiy-ruhiy ehtiyoj sifatida juda yoshligidan paydo bo‘lgan deyish mumkin. Lekin boshqa bir o‘rinda:
O‘ttiz to‘rtda olim bo‘lib, dono bo‘ldim,
Hikmat ayt deb subhon aydi, go‘yo bo‘ldim,
deydiki, uning “ichi-toshi haq nuriga” to‘lgan ayni o‘sha vaqtlarda ilohiy ma’no va tuyg‘ular hikmatga aylanganligi ehtimoldan xoli emas.
Turkiy adabiyot tasavvuf yo‘nalishida komillik yo‘lida boshidan kechirgan ruhiy-ma’naviy hodisalarni tarjimayi hol tarzida ifoda etish holatlarini ham uchratish mumkin. Masalan, Imom G‘azzoliy “Al-Munqiz” asarida xuddi ana shunda ruhiy o‘zgarishlarni go‘zal bir yo‘sinda bayon etgan. Uning yaqin maqomiga ko‘tarilishdagi izlanishlari, taqlid noqisligidan qutulish uchun intilishlari ulug‘ bir insoniy zafardir. Ahmad Yassaviy ham “Devoni hikmat”ida o‘z ruhiy-tarixini tarjimayi hol tarzida bayon etgan va yilma-yil yuzaga kelgan ruhiy tajribalarni juz’iy unsurlarigacha ko‘z o‘ngimizda namoyon etgan.
Yoshim yetdi oltmish uchqa bir kuncha yo‘q,
Vo darig`o, haqni topmay ko‘nglim sinuq,
Yer ustida sultonmen deb bo‘ldum ulug`,
Shokir bo‘lib yer ostig`a kirdim mano.
Shayxman debon da`vo qilib uo‘lg`a qoldim,
Dashu dastor puchak pulg`a sotib keldim.
Nafsu havo tug`yon qildi, horib qoldim,
Bedam bo‘lib yer ostig`a kirdim mano.¹
Hazrat Muhammad nazdida jangu-jadaldan ham kuchliroq bir kurash hisoblangan nafsga qarshi mujodalani bolaligidayoq boshlagan Yassaviy uchun tuproqsifatlik axloqiy kamolotga erishuv yo‘llaridan biri edi.Zero, tuproq insonning doyasidir.Inson hayotining davom etishi ham u bilan bog‘liq.Shunga qaramay tuproq inson oyoqlari ostidadir.
Mustaqillik davri tasavvuf ilmining tadqiqotchilaridan adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqul ta’kidlaganidek, ushbu misra Yassaviyga juda ko‘p malomatlar yog‘dirilishga sabab bo‘lgan.Misralarda shoir xuddi shu obrazli ifodalari bilan go‘yoki, “xalqning qo‘l-oyog‘ini zolimlar oldida kishanlab qo‘yishni maqsad qilib” olgan emish. Yuzaki qaralganda, bunday ta’nalarda jon borday, albatta. “Darhaqiqat, odam nechun “tog” bo‘lmasdan, “tufroq”qa aylanishi kerak? U “olam”ning oyog‘i ostida yanchilish uchun tug‘ilmaydi-ku! Bu – hozirgi o‘quvchining nuqtayi-nazari. U satr mazmunini taxminan shunday anglaydi va baholaydi. Negaki, u tufroq so‘zini o‘sha joyda yo o‘z ma’nosida yoki o‘lib xokka qorishish mazmunida tushunadi”¹.
Masalaga shu nuqtayi nazardan yondoshadigan bo‘lsak, ozarbayjon olimi Komil Valiyevnnig “So‘zning sehri” nomli kitobidagi mana bu fikrlarga diqqatni tortishni xohlardik. “Injil” va “Qur’on” Fuzuliy san’atining ichindadir. “Injil” insonning zaifligi, “Qur’on” insonning qudrati ustida yaratilgan. “Injil”da inson kuchsiz, ko‘mak va shavqatga muhtoj, har qanday zulmga chidamlidir. “Qur’on” esa insonni imperiya uchun safarbar qiladi, insonni kuchli va yanada kuchli bo‘lmog‘ini targ‘ib etadi…Kuchsizlik va kuchning dini Fuzuliy she’rining botinidadir.
Yuqoridagi qaydlarni Yassaviyga ham tadbiq qilish mumkin. Yassaviy san’atining bag‘rida ham “kuchsizlik va kuch dini” yashiringan. Unda “Injil” ham “Qur’on” ham bor. Shoir ijodiyotida “Qur’on”dan o‘tgan g‘oya va obrazlar sezilarli mavqega ega. Lekin ular qanday shakllarda vaqaysi maqsadlarda o‘zlashtirganini aniqlash zarur. Mana o‘shanda haqiqat ravshanlashib, chin mohiyat yuzaga chiqadi.
Yassaviy “Tufroq bo‘lg‘il...” deganda katta maqsadni e’tiborda tutgan. Ma’lumki, diniy tasavvurlar bo‘yicha Xudo dastlab to‘rt unsurni bunyod etgan. Bular: o‘t, suv, yer, shamol. So‘ng odam yaralgan. Bu haqida Abulg‘ozixonning “Shajarai tarokima” asarida o‘qiymiz: “...Xudoyi taolo farishtalarga aytadikim, tufroqdin kishi yasab jon berib, yer yuzinda o‘z o‘rnimg‘a xalifa qilib qo‘yatururman...” Bu hukmga farishtalar, insonlar o‘z nafslarini zabt eta olmaydilar, deb e’tiroz qiladilar. Shunda Xudo aytganmish: “Men bilg‘onni sizlar bilmassizlar. Boringlar, tufroqdin bir kishining suvratini yasang... Azroil alayhissalom Xudoning amri bilan borib barcha yer yuzindagi har turlik tufroqdin olib Makkai muazzama birla Toifning orasinda tufroqni balchiq qilib odamning suvratini yasab yotquzdilar”.Odam shamol yordamida harakatga solinib, olov bilan jasadi isitilganda qalbi haroratga to‘libdi.Va Yaratganning shafqat-u saxovati tufayli vujudi ichida inson o‘z yerini topibdi. Tasavvuf falsafasiga binoan, ushbu to‘rt unsurning har biridan to‘rt xususiyat, to‘rt holat, to‘rt mayl va to‘rt sifat yuzaga keltirilganmish.
1. Tuproqdan – sabr, umid, ezgu xulq va muruvvat.
2. Suvdan – quvonch, saxovat, nazokat, birlik.
3. Shamoldan – yolg‘on, ikkiyuzlamachilik, sabrsizlik, tantiqlik.
4. Olovdan – nafs, kibr, ta’ma, hasad.
Bundan tashqari, tasavvufda tuproq – Ollohning munavvar nuri, suv – uning yorug‘ hayoti, havo – buyukligi, olov – uning g‘azabi timsoli. Tuproq va suv – jannat mulki, shamol va olov – do‘zax ichidagi narsalar. Ushbu sharh va ma’lumotlarni yodda tutib, “Tufrog‘ bo‘lg‘il, olam seni bosib o‘tsin” satriga yana nazar tashlaymiz. Tasavvurda albatta nimalardir o‘zgaradi. Chunki “tufroq” birinchidan, oddiy so‘zmas, poetik obraz ekan. Ikkinchidan, shoir diniy ishonchlarga asoslanib, insonni ezgu xulq sohibi, muruvvatli va ilohiy zot sharafiga erishishga chaqirgan. Yassaviydagi “tufrog‘” obrazi xuddi shu ma’no va mantiqlarda Navoiy she’rlarida ham tadbiq qilingan.
Bu qadar manzilatu qurbi buyuk poya bila,
O‘zini tutquvchi tufrog‘ ila hamvor qani?
Tufrog‘ ila o‘zini teng tutish nima ekan? Buyuklik zamini-xokisorlik poyasi. Kibr-manmanlikdan poklanish. Insoniylik martabasi oldida bo‘lak martabalarni nazarga ilmaslik. Navoiyning boshqa bir g‘azalidagi e’tiroficha, “Bevafolar o‘t, vafo ahli erur tufroq...”. misrasidagi “o‘t” va “tufroq” so‘zlarining ikkalasi ham poetik obraz. Shuning uchun – o‘t obrazi orqali bevafolikning tug‘diradigan shaytoniy va nafsoniy hirslar to‘g‘risida o‘ylash kerak. Vafo ahli nega “tufroq” ekanligi endi ayon, albatta. Ko‘ramizki, Yassaviyning “Tufrog‘ bo‘lg‘il” deyishining bir sababi Navoiyda izohlangan, ya’ni bunday:
Ey Navoiy, o‘zni maqbul istasang, tufroq bo‘l,
Kim erur mardud, ulkim boshida kindori bor.
Mardud – rad etilgan. Bunga sabab – shaytoniy kekkayish. Demak, o‘zlikni anglash, “o‘zni maqbul” istashning zo‘r chorasi tufroqsifatlikdir.
Biz Yassaviydagi “tufroq” obrazining mundarijasini hali to‘liq talqin etganimizcha yo‘q. Unda diniy tushunchalar bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa ma’no qatlamlari ham bor. Masalaga kengroq qarab, savol qo‘yaylik: tufroq nima? Tufroq – Vatan. Tufroq necha yuz yillardan buyon ne-ne ulug‘ farzandlarini quchog‘iga bosib kelayotgan zamin. Shuning uchun biz uni e’zozlab ona tufroq deymiz. U olis ajdodlarga onalik qilgan. U ota-bobolarimizning onasi bo‘lgan. U bizning onamiz. Va kelajak nasllarning onasi bo‘lajak. Otashnafas turk shoiri Oshiq Vaysal deydi:
Havoga boqsam men havo olarman,
Tufroqqa boqsam men duo olarman.
Tufroqdan ayrilsam, qayda qolarman,
Mening sodiq yorim qaro tufroqdir.
Ha, Haqning “nihon xazinasi” tufroqda. Tufroq “duo”si – vatan duosi. Chingiz Aytmatov yaratgan To‘lg‘onoy momoning ona zamin bilan hasratlashganlarini xotirlasak. U bir joyda “Umr o‘tib borayotir, ona-Yerim, oradan tag‘in bir yil o‘tdi. Bugun mening sig‘inadigan kunim”, - deydi. Yerga sig‘inmoq odamiylik matlabi. Ona-zaminiga sig‘ingan kishining “Mening sodiq yorim qaro tufroqdir” deyishi, ishq nurlarini Vatan tufrog‘iga bag‘ishlashi shubhasizdir.
Ahmad Yassaviy ta`limotiga ko‘ra axloqiy kamolotga erishgan oshiq “mol-udavlatga rag‘bat qilmaydigan”, g‘aflatdan yiroq ogoh kishidir. Zotan, ma’nan uyg‘oq insonga Alloh yaqin bo‘lur. Bunday insonlarning “ko‘ngli siniq, ko‘zi yoshli”dir. Ko‘z yoshi to‘kish “Devoni hikmat” da qayta-qayta takrorlanadigan hatto Yassaviya darveshlaridan kamolotga erishish yo‘lida talab etiladigan holatdir. Asl ishqqa faqat shu yo‘l bilan erishiladi.
Shoir ta`limotiga ko‘ra, insonnng yaratilish g‘oyasi Yaratuvchiga qul bo‘lish va buning mohiyatini anglab toat-ibodat qilishdir. Shuningdek, yemoq, ichmoq va dam olmoq ham insonning tabiiy haqlaridir. Ammo insonning haqiqiy inson sifatida bajaradigan ishlari faqatgina bulardan iborat emas. Komil inson bo‘lish uchun Allohni tanish, yod etish va uni sevish zarur. Mana shu ishq yo‘lida tuproq kabi bo‘lishni orzu qilgan Yassaviy “ishqsizlarning yo‘lda qolganini ko‘rdim” deydi. Ilohiy ishqni kuylagan Yassaviy hikmatlari faqatgina o‘z davrining diniy va e’tiqodiy tushunchasini bayon etmay, ayni vaqtda insonning atrofidagilarga va boshqa borliqlarga ham bir xil nazar bilan qarashni talqin etadi.
Yassaviy “Va taom berurlar Xudo muhabbatida muhtoj turg‘on misking‘a va yetimg‘a va asirg‘a” mazmunidagi oyatni dalil keltirib, asirlarga ham shavqat-muruvvat ko‘rsatish lozimligini yoqlaydi.
Yassaviy hikmatlarida ko‘p qo‘llangan so‘zlardan biri “g‘arib” dir. Hikmatlarda “g‘arib” so‘zi ko‘pincha “faqir”, “yetim” so‘zlari bilan yonma-yon keladi va ayni bir ma’noni ifodalaydi.
Darhaqiqat, hazrati Muhammad tug‘ilishidan oldin uning otasi vafot etgan edi. Olti yoshda onasi hayotdan ko‘z yumdi. Yetim qolgan nabirasiga bobosi Abdulmuttalib qaradi. Ikki yildan keyin bobosi ham vafot etib, kichik Muhammadni amakisi Abu Tolib o‘z himoyasiga oldi. Abdulmuttalib vafoti chog‘ida nabirasini omonat qoldirish uchun katta o‘g‘illaridan Abu Lahabga bunday deydi: “Sening mol-mulking bor, obro‘-e’tiborga egasan. Lekin ko‘ngling qattiq, shavqatsizroqsan. Bola esa yetim, ko‘ngli siniq. Sening qattiq muomalang uni iztirobga soladi”.
Yetim o‘sgan hazrati Muhammad ham o‘z hayotida Qur’on oyatlariga asoslanib yetimlarni himoya qilishga doir ko‘plab hukmlar keltirilgan. Chunonchi, Yassaviy she’rlarida Payg‘ambar alayhissalom “g‘arib bilan yetimga muruvvatli Muhammad” va “yetim, faqir, g‘aribga sahovatli Muhammad” tarzida tavsif etiladi. Hatto Alloh rasulining tilidan yetimlarning xos ummat ekani bayon etiladi:
Muhammad aydilar: har kim yetimdur,
Bilingiz u meni xos ummatimdir.
Yassaviy ham hazrati Payg‘ambar kabi yoshligida yetim qoldi. Dastlab Arslonbobning, keyinroq Yusuf Hamadoniyning himoyalariga kiradi. Payg‘ambar hayotiga o‘xshashlik xoh manqabalarda aks etgan bo‘lsin, xos tarixiy haqiqat bo‘lsin, Yassaviylikda yetim va g‘arib inson timsoliga ancha keng e’tibor beriladi.
“Devoni hikmat”da o‘sha davr uchun ham, hozirgi zamon uchun ham dolzarb hisoblangan komil inson mavzusi alohida o‘rinni egallagan. Yaratuvchi insonni boshqa jonzotlardan ongi, fikrlashi bilan farqlagan. Shu bois inson faqatgina o‘z oldida emas, balki o‘zga mavjudotlar qarshisida ham mas’uldir. Buni ilohiy bir qoida sifatida qabul qilgan Yassaviy va uning izdoshlari boshqalar bilan bo‘lgan munosabatlarda, ularning qaysi din va e’tiqodga mansub bo‘lishiga qaramasdan, kamtarlik va o‘ta nazokat bilan muomala qilishni o‘zlarining burchi deb bilganlar. Ushbu tushunchani e’tirof etgan holda tuproq kabi hokisor va yumshoq ko‘ngilli bo‘lishini ilgari surganlar. Bu esa insonning yaxshi tarbiyalanishiga, aniqrog‘i Yassaviya ma’rifat maktabi ta’lim-tarbiyasini olishiga bog‘liqdir. Buning uchun inson hech qanday qiyinchilikdan qochmasligi kerak. Yaxshi ta’lim-tarbiya olish yo‘lida g‘ayrat ko‘rsatib, zarur bo‘lsa g‘urbatda kezib, ham nazariy, ham amaliy tajribasini orttirib, ruhini yuksaltirishi zarur. Ana shundagina faqat o‘zi uchun emas, balki atrofidagilarga ham xizmat qilib to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatadi.
Komil inson tushunchasi Yassaviy ta`limotida ma’naviy kamolotga erishish va axloqan yuksalishni maqsad qilib qo‘ygan komil insondir. Bugun ham faqatgina moddiy hayotlarini boyitish uchun harakat qilgan va yolg‘iz o‘zini o‘ylab atrofdagilarga loqayd qaraydigan xudbin kishilar Yassaviy tarbiyasiga albatta muhtojdirlar.
Biz bugungi kunda komil inson tushunchasini bugungi kun hayot tarzidan, bugungi kun yoshlarini qiziqtirgan masalalardan uzoqlashmagan holda talqin etishimiz kerak. Buning uchun Yassaviy tariqati, ularda ilgari surilgan komil inson tushunchalarining ahamiyati juda katta.
Shuni aytish joizki, Yassaviyning o`zi oltmish uch yoshga kirguncha oilasi, farzandlari bilan umr kechirgan, bog`bonlik qilgan, kosataroshlik kasbi bilan shug`ullanib, muridlar tarbiyalagan.
Biroq o`shanda ham shayxul mashoyixning qalbida Iloh muhabbati ustun edi, u dunyoga e'tibor qilmas, nafsni odamni buzadigan narsa deb qarardi. Bu e'tiqod unda ota meros bo`lib, Arslonbob va Yusuf Hamadoniy tarbiyasi tufayli yana kuchaygandi. Zotan, tarkidunyochilik — bu axir avliyolar tavbasi, ular mijoziga bu sug bilan kirgandir. Avliyolar tarki dunyo qilishni barchadan talab qilgan emaslar, chunki uzlatnishinlik, zikru samo' darvesh «nasibasi» (ulushi). Yassaviy o`zini faqirlar zumrasiga kiritadi va bu bilan faxrlanadi. Faqir esa dunyoning asbobu axvolidan hech narsaga ega bo`lmagan, hech bir tamau da'vosi bo`lmagan kishi, faqirlarning Alloh diydoridan o`zga talablari yo`q. Faqirlikni insoniylik mohiyati deb bilib, g`aniylik, egalikni Alloxning sifati hisoblaydilar.
«Devoni hikmat»da yoziladiki, Yassaviy ruhi hali u tug`ilmasdan Ilohga oshiq edi. Chunki hazrati Payg`ambar alayhissalom Me'roj tunida ko`kda faqr haykalini ko`rdilar (nur shaklida). Bu mening ruhim edi, deb yozadi Ahmad Yassaviy:
Me'roj uzra haq Mustafo ruhim ko`rdi.
O`shal ruhkim, Ahmad onasi hamlida paydo bo`lgan kuni uning vujudiga kirgan edi va tanasi bilan birga yashadi. Biroq ushbu ruhtanaga kirmasdan avval ham barkamol oshiq bo`lib, «ko`zi yoshli, boshi egik, qaddi hilol edi». Ya'ni toat-ibodatga moyil, komil musulmonning ruxi edi.
Shu bois bu ruh tanaga kirgan zahoti, jism bilan kelisholmay, o`z asliga qarab intildi:
To`qqiz oyu to`qqiz kunda yerga tushdim,
To`qqiz soat turolmadim, ko`kka uchdum.
Chunki bu ruxning vatani Tangri huzuri, jabarut olamidir.
Shuning uchun u arshu samolarni sayr qila oladi, Haqqa roz aytadi, jismoniy talablar, ya'ni hirsu havas, hasad va manmanlik, lazzatparastlik timsoli nafs bilan jihod boshlaydi. Nafs esa dunyo demakdir. Boshqacha aytganda, tarki dunyo qilish — tarkinafs qilish, shaytoniy xirslarni jilovlash demak:
Nafs yo`liga kirgan kishi, rasvo bo`lur,
Yo`ldan ozib, toyib tuzib gumroh bo`lur,
Yotsa-qo`psa, shayton bila hamroh bo`lur,
Nafsni tepgil, tepgil, ey badkirdor!
Nafsga nafrat Ahmad Yassaviy she'riyatida kuchli ifodalangan. Inson zotini buzib, xarob etgan, eng qabih ishlarni qilishga yo`llagan narsa uning nafsvdir. Jahongirlik, urush va vayronagar-chiliklar, bexdgsob qirg`in va shafqatsizliklarning sababi ham nafs. Solih inson avvalo nafsini yengadi. Fanofilloxga yo`l ochaman desang, nafsni o`ldir, ya'ni «o`lmasdan burun o`l», deb ta'kidlaydi turkning ulug` murabbiysi. Ammo bu yo`l og`ir va mashaqqatli. «Jondan kechmay ishqsharobini ichsa bo`lmas». Yassaviy «hikmat»larida «Mutu qabla an tamutu» (O`lmasdan burun o`ling), «Man arafa nafsahu faqad arafa rabbahu» (Kimki o`z nafsini tanisa, Rabbisini taniydi), «Dunyo va dirhamlarga qul bo`lganlarga la'natlar bo`lsin», degan hadislar keltiriladi. «O`lmasdan burun o`lmoq» — tirik turib nafsni o`ldirish bo`lsa, «Kimki nafsini tanisa, Rabbini taniydi» hadisi nafsning yomonligini anglashga ishoradir. Demak, nafsning yomonligini anglagan unga qarshi kurashadi va shu kurash uni Rabbini tanishiga ko`maklashadi.
Shunday qilib, dunyo aloqasidan qutulgan oshiq inson tariqat bosqichlarini o`tayotib, o`zvdagi yomon xislatlarini tark eta boradi va yaxshi sifatlarni kasb etadi. Natijada boylik tarki, nafs tarki yomon xulq-atvor, zolimlik va shafqatsizlikni tark etish bilan baravar davom etadi. Solik iztiroblarga sabr qilib, Xudo yodida yashab, zikru toatni kanda qilmay, qalbini ilohiy nurga to`ldirib boradi.
Ma'lum bo`ladiki, tarki dunyo deganda Ahmad Yassaviy boylik tarki, kishining o`zidagi yomon xislatlar tarki barobarida yomon odamlar, zolim va nodonlar tarkini ham nazarda tutadi. U deydi:
Tariqatni shavqu zavqi kuymoq-yonmoq,
Haqdan qochqon nojinslardan qochib tonmoq,
Yuz ming turluk jafo teksa, bo`yun sunmoq.
Haqdan qochganlardan qochish. Hamma gap ana shunda. Haqdan qochganlar — imonsizlar, nojinslar, kazzob, firibgarlar. Haqdan tonganlardan tonish esa tasavvuf axlining imonidir. Shoir oltmish uch yoshga kirganda o`z xonaqoxining bir burchagida yer osti hujra yasab, endi menga yer yuzida yashash harom, deb shu hujraga kirib ketadi. «Devoni hikmat»dagi bir turkum she'rlarida bu uzlatning sabablari tushuntiriladi. Bu sabablardan biri — Rasuli akramga muhabbat, sidqu sadoqat ibrati bo`lsa, ikkinchisi nodon va nojinslar, xudobexabarlardan qochish edi:
Yer ostiga qochib kirdim nodonlardan,
Dono topmay yer ostiga kirdim mano.
Xullas, tarkidunyochilikni ijtimoiy zararli hodisa, deb bilish u qadar to`g`ri emas. Buni oshiq qalbning ehtiyoji, deb qarash lozim. Odamlar tarkidunyo qilgan chin so`fiylarga qarab ibrat olganlar, yaxshilik qilish, mehru shafqat ko`rsatish,
Xudodan qo`rqish xissi paydo bo`lgan.
Bu o`rinda shuni ham aytish kerakki, dunyoga nafrat faqat so`fiylarning g`oyasi emas. Ushbu g`oya tasavvuf paydo bo`lishidan ancha oldin bor edi. Qadimgi bobilliklar, forslar, yunonlarning yozma yodgorliklari, ayniqsa, hind eposlarida dunyoning bevafoligi, insonlardan do`stlik va sadoqat kutish xato ekanligi haqida fikrlar mavjud. Tasavvufga aloqasi bo`lmagan Abul Faraj, Abu Nuvos, Al-Buxturiy, Abu A'lo kabi arab shoirlari, Rudakiy, Firdavsiy kabi fors-tojik shoirlari ijodida falaqdan shikoyat ohangi, insondan norozilik tuyg`usi aks etgan. Abu A'lo inson zotini la'natlab she'rlar yozadi, «men otamning xatosiman» deya o`zidan ham nafratlandi. Ammo jahonning biror tadqiqotchisi Abu A'lo al-Maarriyni reaksion yoki badbin shoir demaydi.
Aksincha, u arablarning buyuk gumanisti sifatida tilga olinadi. Chunki Abu A'lo insonlar badbaxtligi, nuqsu kasofati, jaholat va vahshiyligini nafratli so`z bilan fosh etaroq, chin inson uchun kurashgan edi. Ahmad Yassaviy ham shunday qildi. Farqi shundaki, u buni tasavvuf g`oyalari yordamida amalga oshirdi.
Yassaviyning tarkidunyochiligini zoxidlar tarkidunyochiligidan ham farqlash kerak. Zohidlar taqvosi tagida jannatdan umidvorlik, ya'ni tama mavjud bo`lsa, so`fiylar tarkidunyochiligi zamirida muhabbat yotadi.
So`fiy tafrid va tajrid bilan ruhini poklab, haqq ul-yaqin martabasi sari ko`tariladi, fano holati nashidasidan lazzat oladi. Shunga asosan, Yassaviyning muqaddas ruh tili bilan aytgan «hikmat»larini reaksion, g`ayriinsoniy deyish noto`g`ri. Xoja Ahmad Yassaviy umr bo`yi mazlumlar, yetim, g`ariblarni ximoya qiddi, o`z halqasiga oldi. Darveshlar, sofdil, solih odamlar uning ta'limotini qabul qilib, el orasiga yoydilar. Shoir gyuraxo`rlik, hirsu hasadni, jaholatni tanqid qildi, harom yegan qozilar, rishva olgan muftilarni, riyokor shayxlarni mazammat etdi. Shumi «reaksion» g`oya?
Ahmad Yassaviy she'riyati eng xalqchil va xalqsevar, haqsevar she'riyatdir. Uning g`oyalari insoniyat qozongan eng ardoqli g`oyalar qatorida abadiy yashab kelaveradi.
Pokiza iloxiy muhabbat shavqu zavqini kuylash Xoja Ahmad Yassaviy ijodida alohida o`rin egallaydi. Ishq — ruhni dunyoviy g`uborlardan tozalaydigan, qalbga bir olov — nur bo`lib kirib, uni Parvardigor vasliga hidoyat etadigan qudrat, ma'rifat va haqiqatga oshno etuvchi, kishiga o`zligini anglash, insoniylik mohiyatini kashf etishga yordam beruvchi kuch, mis vujudni oltinga aylantiruvchi kimyo. Ishq ham dard va ham darmon, ham azob va ham rohat. Tariqatning barcha masalalari — hol va fano, botin va zohir, hayrat va tavhid, bexudlik va devonalik va hokazolar ishq tushunchasi orqali anglashiladi va tushuntiriladi.
Chunki ilohiy muhabbat mohiyatini anglamagan odam tasavvufni ham tushunmaydi, tasavvuf talablari, tariqat yo`liga kirgan kishining aqida va g`oyalari, holatini idrok etolmaydi. Yassaviy ijodidagi tarkidunyochilik, uzlat, sadoqat va shafqat g`oyalari ayni shu muhabbat g`oyasi bilan uzviy vobasta bo`lib, ularni bir-biridan ayri tasavvur qilish mumkin emas.
Zero, ko`nglida ishqi bor odamgina tunu kun poklik va haqiqatning oliy timsoli bo`lgan Allohga intiladi, nafsga qarshi yurish boshlaydi, bu yo`ldagi ne-ne azoblar, xorligu xo`rliklarga chidaydi.
Keyin esa... Keyin ruhiy holat lazzatini topadi.
Ahmad Yassaviy o`zini «Haq taolo partavidan» bahramand bo`lgan, go`dakligida ilohiy ishq «jazbasi» tekkan kishi ekanini faxr bilan tilga oladi. Ma'lum bo`ladiki, valiylik, kashfu karomat iste'dodining nishona berishi ham ishqdandir. Ya'ni chin oshiq — chin so`fiydir, boshqacha qilib aytganda, ishq Ilohni sevish, Unga sig`inib, nola-munojotlar qilishgina bo`lmasdan, balki Allohni tanish va, demak, o`z aslini tanish, kamolotga yetishish yo`lidir.
Ishq bog`ini mehnat tortib ko`kartmasang,
Xorlik tortib, shum nafsingni o`ldirmasang,
Alloh deyub ichga nurni to`ldirmasang,
Valloh-billoh, senda ishqning nishoni yo`q.
Ha, oshiqlikning belgisi — xokisorlik, kamtarishshk, sidqu sadoqat. Oshiq bo`lgan odam o`zini barchadan kam deb hisoblashi, boshiga kelgan balolarga mardonavor chidashi, manmanlik, g`urur va takabburni, hasad-hirs kabi salbiy xislatlarni tark etishi kerak. Bugina emas, tama va manfaat timsoli bo`lmish dunyoni ham tark etishi kerak.
Chunki to dunyoning o`zini tark etmasa, nafs tamasidan xalos bo`lolmaydi kishi. Iloh oshig`i tariqat talablarini so`zsiz bajarib, faqr martabasidan fano sari intiladi. Ilohiyot olamining cheksiz go`zalliklari, abadiyat qudratidan hayratga tushadi, ruhi tiniqib, musaffo holga kiradi.
Ammo bu yo`l g`oyat og`ir va mashaqqatli: «Oshiq kuyar, jondan to`yar, Haqni suyar». Chin oshiqlarning ko`zi giryon, dili biryondir, deb yozadi Yassaviy. Haq zikrini mag`zi jondan qila olgan, muhabbat shavqidan «uch yuz oltmish tomirlari» tebrangan kishigina chin oshiqsir.
Dunyo rohatini afzal bilgan, molu mulkka, dunyoga berilgan kishi oshiqman desa, unga ishonmaslik kerak, u riyokor, «yolg`on oshiq»dir, deb yozadi Ahmad Yassaviy:
Ishq da'vosin menga qilma, yolg`on oshiq,
Oshiq bo`lsang, bag`ring ichra ko`z qoni yo`q.
Muhabbatni shavqi birlan jon bermasa,
Zoye' kechar umri ani — yolg`oni yo`q!
Yassaviy oshiqlarni zohid va obidga qarama-qarshi qo`yib tasvirlaydi. (Umuman, tasavvuf shoirlarida bu an'anaga aylangan edi). Nega shunday? Axir zohidlar tasavvuf axliga butkul begona emaslar-ku? Tasavvufning talablaridan biri ham zuhd va vara' (parhez)dir. Ammo shunga qaramay, zohidlar bilan oshiqlar bir-biriga zid tabiatli kishilardir.
Chunki zohidlar taqvo va ibodat bilan shug`ullansalar-da, biroq tamadan xoli emas edilar, buning ustiga Xudoni yoniq ishq bilan sevish, ilmu irfon asroridan boxabarlik ular aqidasiga sig`mas edi. Shuning uchun tasavvuf ahli zohidlar, inchunin obid va mullalarni ham zohirbin kishilar, ya'ni zohiriy dunyo bilan, rasmu rusumlar bilan o`ralashib qolgan kaltafahm kishilar, deb hisoblaganlar.
Oshiq so`fiylar esa, tamadan mutlaq xoli edilar, ular uchun Alloh diydori hamma narsadan afzal hisoblangan va shuning uchun botiniy olamni rivojlantirish, ko`ngil oynasini poklash bilan ma'shuq — Ilohga musharraf bo`lish ishtiyoqida yonganlar.
Xoja Ahmad Yassaviy hazrati Muhammad alayhissalomni, Boyazid Bistomiy va Mansur Hallojni chin oshiq namunasi qilib tasvirlagan. Muhammad payg`ambar butun vujudlari bilan Alloh oshig`i edilar, ul zotning ko`kka ko`tarilishlari, Me'roj tuni Parvardigor bilan muloqotlari, faqrning nurli haykalini ko`rishlari, yerga tushib, faqir, g`ariblarning boshini silashlari hammasi oshiqpikning boisidir, deydi Yassaviy.
Ul Buroqqa boqub anda hayron qolur,
Oshiq bo`lmay ul Buroqqa minib bo`lmas.
Hazrat Muhammad alayhissalom Xoja Yassaviy uchun buyuk ideal, kamolot, ezgulik va xayr-u ehson, imonu e'tiqod, sadoqat va muhabbatni jamuljam etolgan mukarram zot. Umuman, Ahmad Yassaviy tariqati — bu shariat va tasavvufni ajabtovur omixta etolgan, islomiy g`oyalarni so`fiyona ta'limotlar qatiga singdirib, turkona ruh bilan quvvatlantirgan tariqatdir.
Yassaviy ko`p marta tilga olgan va hayajon bilan kuylagan sifat-lardan biri hazrati Payg`ambarning mehribonligi, shafqat koni ekanligidir. Payg`ambar «g`arib, faqir, yetimlarning ko`nglin ovlashni» hayotining mazmuni deb bilgan, «ko`ngli qattiq xaloyiqdan qochgan» Yassaviy bu ishda ham payg`ambarga ergashganini bayon etadi:
G`arib, faqir, yetimlarni Rasul so`rdi,
O`shal tuni me'roj chiqib Haqni ko`rdi,
Qaytib tushib, g`arib, faqir holin so`rdi,
G`ariblarni izini izlab tushdum mano!
Hazrat Muhammad butun umri davomida ummatim deb yondilar, ummatning g`amini yedilar, bag`ri-dili qon bo`lib, ummatlari gunohini kechirishni Xudodan nola qilib so`radilar, kechalari toat-tilovat qilib chiqsilar. Ummatlariga qiyomat kuni shafe' bo`laman, shafoat keltiraman, deb va'da berdilar:
Yalang`ochlik, ochlikka qanoatlik Muhammad,
Osiy, jofiy ummatga shafoatlik Muhammad,
Tunlar yotib uyumas, tilovatlik Muhammad,
Yo`ldin ozgon gumrohga hidoyatlik Muhammad.
Ahmad Yassaviy Alloh oshig`i, ammo uning Allohga muhabbati Payg`ambarga bo`lgan muhabbat orqali o`tadi. Allohning habibi Rasuli akramni shoir qaynoq qalb bilan sevib madh etar ekan, Muhammad alayhissalom nurida barcha haqiqatlarni mushohada etadi. Yassaviy aqvdasiga ko`ra, olam boshida Muhammad alayhissalom nuri yotadi. Tangri taolo avval shu Nurni ato etib, keyin o`zga olamlarni yaratgan. Bu Nur olam jamoli va kamolida mujassam. Yassaviy o`z ruhini ham ana shu Nur bilan payvasta deb biladi. «Me'roj uzra Haq Mustafo ruhim ko`rdi», — deb yozadi u.
Bu Me'roj kechasi Payg`ambar ko`kda ko`rgan faqr nuriga ishoradir. Shoir aytmoqchiki, men ham o`sha nurday pokman, o`sha nurdanman — faqirman, Payg`ambarning davomiman, mening ishqim o`sha Rasululloh ishqining davomidir. Axir Yassaviyning iiri buzurg-vori Arslonbob to`rt yuz yildan keyin
tilining ostida asrab Ahmadga yetkazgan xurmo hazrat Payg`ambarning ulushlari edi, ya'ni Yassaviy Muhammad alayhissalom faqrining, Muhammad alayhissalom sunnatining va Muhammad alayhissalom tariqatining merosxo`ri.
Shu bois Ahmad Yassaviy garchi Arslonbobdan, Xoja Yusuf Damadoniydan ta'lim olgan bo`lsa-da, lekin haqiqiy piri murshid deb Muhammad Mustafoni tilga oladi. Shoir Payg`ambar g`oyalari, haqiqatini bir mast etuvchi sharob deb va ramziy ma'noda Payg`ambarning o`zlarini Piri mug`on deb ataydi:
Bihamdulloh piri mug`on may ichurdi,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.
Piri mug`on Haq Mustafo beshak biling,
Qayga borsang vasfin aytib ta'zim qiling.
«Devoni hikmat»da hazrati Payg`ambarga bag`ishlangan bir turkum hikmatlardan tashqari qariyb barcha she'rlarida Payg`ambar nomi tilga olinadi. Birinchi hikmatdayoq ulug` shoir va sulton ul-orifin Rasulullohni poklik timsoli, ibrat va namuna qilib ko`rsatadi. Payg`ambarning shaxsi, doim hazrati Payg`ambarimizni «Haq Mustafo» unvoni bilan tilga oladi. Bu bilan, birinchidan, Muhammad sallallohu alayhi vasallam payg`ambari barhaq ekanini ta'kiddash bo`lsa, ikkinchidan Haq vasliga yetish, Alloh amrini ado etish, payg`ambar yo`lini
tutish, payg`ambar sunnatiga sadoqat ko`rsatish orqali borishini aytishdir.
Xuddi shu asnoda Ahmad Yassaviy Mansur Hallojni ham Iloh oshig`i, Haqqa yetgan ulug` inson sifatida kuylagan. «Devoni hikmat»da Mansur madhiga bag`ishlangan alohida she'r bor. Ma'lumki, Mansur Halloj ilohiy ishq avjida bexud bo`lib, «Anal-Haqq» degani uchun shariat axli tomonidan qatl etilgan edi. Lekin qizig`i shundaki, tariqatni shariatsiz tasavvur etolmagan, Muhammad Mustafoning muhibi Ahmad Yassaviy Mansurni kofir deb bilmaydi, mullalarga qo`shilib uni yomonotliq qilmaydi. Aksincha, Mansur g`oyalari chin ilohsevarlik g`oyasi sifatida talqin etiladi.