Aholi geografiyasi – iqtisodiy geografiyaning muhim va alohida tarmog’I

A.Ya. Boyarskiy B.Tsi. Urlanis, V A. Borisov ishlarida keng o’rin olgan. 
O’zbekistonda demografik bashoratni ishlab chiqishi asosan 1960 yillardan 
boshlanadi. Respublikada dastlabki demografik bashoratlar aholishunos olim 
M.K.Qoraxonov. raxbarligida 1962-1980 yillarda ishlab chiqilgan. Keyinchalik 
Respublikada Mullajonov, Ubaydullayeva, Ali-Qoriyev, Boriyeva, Maqsakova  
boshqalar xar tomonlama mukammal bashoratlar ishlab chiqishdi. 30 yilgacha 
bo’lgan davr uchun xisoblanadi. Ushbu bashoratda aholini tug’ilish va o’lim 
jarayonlari, aholi migrassiyasida sodir bo’lishi mumkin bo’lgan o’zgarishlar ilmiy 
asosda o’rganiladi va bashorat tuzishda xisobga olinadi.
Uzoq muddatli demografik bashoratlar 30-60 yilda qo’llanadi. Bunday 
bashoratlar aholi tug’ilishi va o’liminign kelajakdagi o’zgarishlar xaqidagi 
gepotezalarga asoslangan. Uzoq muddatli demografik bashoratga aholi tigrassiyasini 
xisobga olish bir muncha murakkabroq kechadi. Chunki aholi migrassiyasi ijtimoiy-
iqtisodiy o’zgarishlar bilan bir qatorda jamiyatda, tabiatda yuz bergan yasodifiy 
jarayonlar bilan xam bog’liqdir. Shu tufayli uzoq muddatli demografik 
bashoratlarning aniqlik darajasi nisbatan pastroq bo’lishi mumkin.
Demografik bashorat uslublari. 
 
Demografik bashoratnign eng oddiy uslubi aholi umumiy sonini ma’lum davrdagi 
o’zgarishini aniqlashdir. Bu uslubda bashorat qilinayotgan davrning boshlanoshodagi 
demografik xolat asos qilib olinadi va xolatga asosan bashorat qilinadigan davr uchun 
aholi soni xisoblanadi. Ushbu uslub quyidagi formulada o’z aksini topgan. 
 
P
1
=P
0
 XE kxt
P
1 
– bashorat qilinayotgan davrning oxiridagiaholi soni. 
P
0 
–bashorat etilayotgan davrning boshlanishidagi aholi soni. 
K-bashorat qilinayotgan davr uchun nazarda tutilgan aholining o’sishi. 

---

- 70 - 
t-bashorat etilayotgan davr.
e-natural logarifmlar asosi. 
Yuqorida qayd etilgan uslub yordamida ma’lum hududdagi aholining umumiy 
soni bashorat etilgan. Lekin, bu bashorat aholi sonidagi o’zgarishni juda aniq ko’rsata 
olmaydi. Chunki bashorat etilayotgan davr ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni o’zgarishi 
bilan bog’liq holda tug’ilishi, keskin o’zgarishlar ham bo’lishi mumkinki, ular aholi 
soniga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Demografik tadqiqotlarda aholining yosh va jinsiy 
tarkibi bo’yicha bashorat etish juda axmiyatli bo’lib, unda aholi tarkibidagi 
o’zgarishlar nisbatan aniq yoritiladi. Aholining yosh-jinsi bo’yicha bashorat etishda 
yosh guruhlarning ―surish‖ uslubi qo’llaniladi. Bunday uslubda bashorat etilayotgan 
davrda xar bir yosh guruhni bashorat etilayotgan davr boshidagi mavjud miqdori 
olinadi. Undan bir yil davomida olganlar sonini aytib, keyingi yilga guruhni soni 
aniqlanadi. Masalan 2000- yil birinchi yanvarda 11 yoshgacha kirganlar soni, 1999- 
yil 1 yanvarda 10 yoshga kirganlar sonidan, 1 yanvar 1999y-1 yanvar 2000- yil 
davomida 10 yoshdan 11 yoshgacha o’lgan bolalar sonini ayirmasiga teng. Ana shu 
tarxda xar bir yosh guruhni ―surib‖ keyingi yil uchun aholi soni aniqlanadi. Lekin, 
bunday uslubda bashorat etish uchun yosh guruhlari bo’yicha o’lim xollari, ―yani 
o’lim jadvali‖ xisoblangan bo’lishi lozim. Yosh guruhlarni surish uslubi bilan 
bashorat etilayotgan davr boshidan keyingi yil uchun tug’ilganlar soni, yani “P” 
yoshdagilarni aniqlash lozim bo’ladi. Masalan bashorat etilayotgan davrimiz 2005 
yildan boshlansa 2005 yilda tug’ilganlar, yani ―o‖ yoshdagolar aniq, ular 2006 yilda 1 
yoshga to’ladilar. Lekin 2006 yil uchun tug’ilajak bolalar sonini aniqlash lozin 
bo’ladi. Buning uchun farzand ko’rish yosh guruhlardagi (15-19, 20-24, 25-29, 30-