Aholining moliyaviy farovonligini taʼminlashda moliyaviy savodxonlikni oʻqitishning roli safarov Radjabboy Eshmuhammadovich

AHOLINING MOLIYAVIY FAROVONLIGINI TAʼMINLASHDA MOLIYAVIY SAVODXONLIKNI OʻQITISHNING ROLI


Safarov Radjabboy Eshmuhammadovich -Fargʻona soliq texnikumi
yetakchi oʻqituvchisi
Hozirgi vaqtda moliyaviy koʻnikma va bilim yoki malaka har bir inson hayotidagi ajralmas asosiy jihatlardan biridir, chunki bu uning hayotining barcha sohalariga taʼsir qiladi. Barcha odamlar hayoti davomida muntazam ravishda moliyaviy vaziyatlarning ishtirokchisi boʻlishadi, daromad va xarajatlarni rejalashtirishadi, bank depozitlarini ochishadi, kredit va ipoteka olishadi, bank kartalaridan foydalanishadi va hokazo. Zamonaviy inson uchun moliyaviy savodxonlik muhim koʻnikma boʻlib, u hisoblash va yozish qobiliyati sifatida ham zarurdir. Yoshlarni oqilona moliyaviy xulq-atvorga tayyorlash muhim tarkibiy qism boʻlib, u moliyaviy farovonlikning yuqori darajasini taʼminlash sharti sifatida shaxsiy moliyaviy xavfsizlikning oʻsishiga hissa qoʻshadigan malakali moliyaviy qarorlar qabul qilish qobiliyatini nazarda tutadi.
Ushbu sohada ham koʻplab islohotlar qatori rivojlanish va oʻzgarishlar olib borilmoqda, misol uchun Oʻzbekiston Markaziy bank tomonidan “2021-2023-yillarda Oʻzbekistonda moliyaviy xizmatlar ommaviyligini oshirish boʻyicha milliy strategiya” ishlab chiqildi va tasdiqlandi [1]. Ushbu strategiya muvofiq muqobil bank xizmatlarini joriy etish, FinTech kompaniyalarining kirishi uchun sharoit yaratish, masofadan identifikatsiyani rivojlantirish koʻzda tutilgan bir qancha vazifalar belgiladi, shular oʻrasida bizning oʻrgani mavzusi boʻyicha strategiyaga “moliyaviy savodxonlik” oʻquv dasturi ishlab chiqish va umumtaʼlim va iqtisodiy boʻlmagan boshqa taʼlim muassasalarida ushbu fanni joriy etish koʻzda tutilgan.
Biroq, moliyaviy savodxonlikni oʻrgatish bir qator toʻsiqlarni oʻz ichiga oladi. Mamlakatda moliyaviy jarayonlarni tartibga solish sohasidagi iqtisodiy amaliyot va meʼyoriy-huquqiy baza muntazam yangilanadi, yangi moliyaviy vositalar joriy etilmoqda, yangi texnologiyalar paydo boʻlmoqda va bu oʻqituvchi tomonidan oʻquv-uslubiy hamda nazorat-oʻlchov materiallarini tezda yangilashni nazarda tutadi. Natijada, oʻquv kursining mazmuni qaysi talabalar moliyaviy qarorlarini qabul qilishlari kerakligini hisobga olgan holda hozirgi iqtisodiy sharoitlarga imkon qadar yaqin boʻlishi kerak.
Talabalariga moliyaviy savodxonlikni samarali oʻrgatish usullaridan biri bu interaktiv usullardan foydalanishdir. Bu talabalarning bilim faolligini oshiradi va hayotning turli sohalarida xabardor moliyaviy qarorlar qabul qilish talablarini toʻliq hisobga olishga imkon beradi.
Interaktiv taʼlim (ingliz tilidan interaction – oʻzaro taʼsir), anʼanaviy taʼlimdan farqli oʻlaroq, unda talabalar oʻqituvchidan maʼlumotni passiv qabul qiladilar, bu oʻqituvchi va talabalarning oʻzaro taʼsiriga asoslangan holda oʻrganishdir (dialogli oʻrganish yoki oʻqitilish). Interfaol oʻquv jarayonida talabalar faol ishtirokchilardir. Ular oʻqituvchi bilan muloqotga kirishish orqali talabalar oʻzlarining oʻquv, amaliy va loyiha faoliyatining hammualliflariga aylanadigan subyektlarga aylanadilar, boshqa fanlar, shu jumladan oʻqish joyidan tashqarida ham ushbu jarayonning ishtirokchilari boʻlishlari mumkin. Bugungi kunda u hozirgi taʼlim vazifalarini ham, amaliy, tadqiqot, ilmiy vazifalarni ham samarali hal qilish uchun dolzarbdir [2].
Hozirgi vaqtda oʻquv jarayonida interfaol oʻquv vositalari, xususan, proyektorlar, noutbuklar, kompyuterlar, interaktiv doskalar keng qoʻllanilmoqda. Ushbu vositalardan foydalanish tufayli oʻqituvchi mavzu boʻyicha materialni (taqdimot, oʻquv videolari) aniq tushuntirishi, misollar keltirishi, kerakli dasturlardan (masalan, onlayn kalkulyatorlar, Yandex jadvallari, Excel, banklarning mobil ilovalari) foydalanishi mumkin.
Ishlab chiqilayotgan dasturlarning mohiyatini tushunish uchun “moliyaviy savodxonlik” tushunchasining taʼriflarini koʻrib chiqamiz. Strategiyada “moliyaviy savodxonlik” tushunchasi moliyaviy taʼlim jarayonini amalga oshirish natijasi sifatida belgilanadi. Ushbu natija moliyaviy bilim va koʻnikmalarning kombinatsiyasi, shuningdek, moliyaviy xatti-harakatlarning amalga oshirilgan modellari sifatida qaraladi. Ushbu modellar insonning moliyaviy farovonlik darajasini oshirish uchun sharoit yaratadigan samarali hamda aniq moliyaviy qarorlarni qabul qilishi uchun dolzarbdir [3]. Boshqa bir talqinda “moliyaviy savodxonlik” tushunchasi tor yondashuv nuqtai nazaridan koʻrib chiqiladi va odamning pul mablagʻlarini investitsiya qilish qobiliyatiga tushadi, ulardan foydalanish barqaror passiv daromad olish imkonini beradi, bu mavzuni reproduktiv jarayonning ishtirokchisi sifatida taqdim etadi va moliyaviy bilim maʼlumot beruvchi uchun moliyaviy barqarorlik maqbul darajasi hisoblanadi [4].
Yuqoridagi taʼriflarni tahlil qilib, agar inson samarali moliyaviy qarorlar qabul qilish va ularni iqtisodiy amaliyotda muvaffaqiyatli amalga oshirish imkonini beradigan bilim va koʻnikmalarga ega boʻlsa, moliyaviy savodli degan xulosaga kelishimiz mumkin. Bundan tashqari, u “moliyaviy barqaror” deb taʼriflangan shaxsiy byudjetining holatini taʼminlab, shaxsiy daromadini oshirishga imkon beradigan moliyaviy vositalarni masʼuliyat bilan tanlashi kerak.
Shunga asoslanib, moliyaviy savodli odamning asosiy fazilatlariga quyidagilar kiradi:
- kutilmagan hayot sharoitlari va inqirozlarga tayyorlik;
- moliyaviy xizmatlar isteʼmolchisining huquqlarini tushunish va agar kerak boʻlsa, ularni himoya qilish qobiliyati;
- yuqori toʻlovlar va kredit qarzlarining yoʻqligi.
Shu bilan birga, moliyaviy savodli odam moliyaviy maslahatchilar xizmatidan foydalanishi mumkin, har doim moliyaviy xizmatlarni ongli ravishda tanlaydi, pensiyani oldindan rejalashtiradi va barcha harakatlarini diqqat bilan koʻrib chiqadi.
Aholining moliyaviy savodxonligi yetarli emasligi muammosi Oʻzbekiston uchun nisbatan ancha yangi tushuncha hisoblanadi. Bugungi kunga kelib, yurtimiz aholisining faqat bir qismi oʻz pullarini oqilona boshqarishni biladi va bunday koʻnikmaga ega. Kredit olayotganda har oʻninchi Oʻzbekistonlik moliya muassasasi bilan uning shartlarini oʻqimasdan shartnoma imzolaydi. Fuqarolar turli vijdonsiz moliyaviy tuzilmalardan kafolatlangan yuqori daromad olish vaʼdasi bilan takliflarga ishonish orqali oʻz jamgʻarmalarini yoʻqotishi mumkin. Shu bilan birga, moliyaviy farovonlik darajasini tezda yaxshilash istagi odamning potensial xavf va rentabellikni oʻlchamasligiga olib keladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat yuritayotgan har bir inson qabul qilingan har qanday iqtisodiy qarorlar uchun, pirovardida uning farovonligi va joriy va uzoq muddatli ehtiyojlarini qondirish uchun toʻliq javobgarlikni oʻz zimmasiga olishini tushunishi kerak. Iqtisodiy nazariya, odatda, inson oʻz farovonligi va uzoq muddatli isteʼmol darajasini oshirishga (maksimal darajaga koʻtarishga) aniq eʼtibor qaratadi va bu maqsadga erishish uchun oqilona harakat qiladi, deb taxmin qiladi. Ayni paytda, kelajakdagi natija oldindan nomaʼlum boʻlgan va turli xil xavf omillariga (narxlar, valyuta kurslari, inflyatsiya va boshqalar bilan bogʻliq) bogʻliq boʻlgan noaniqlik sharoitida odam qabul qilishi kerak boʻlgan koʻplab qarorlar mavjud.). Bunday cheklangan qarorlar muqarrar ravishda kasb va taʼlim muassasasini tanlash, maʼlum bir davr uchun mehnat shartnomasini tuzish, tibbiy sugʻurta sotib olish yoki ushbu xaridni rad yetish, mablagʻlarni turli moliyaviy tashkilotlarga yoki qimmatli qogʻozlarga joylashtirishni talashi lozim.
Boshqacha qilib aytganda, qaror qabul qilish yoki qabul qilmaslik orqali biz oʻzimizni xavf — xatarlarga duchor qilamiz-kutilganidan ham yomonroq moliyaviy natijaga erishish xavfini vujudga keltiramiz. Biroq, iqtisodiyotdagi xatarlar nafaqat kelajakni oldindan aytib boʻlmaydi va shuning uchun har qanday prognoz notoʻgʻri boʻlishi mumkin. Juda tez-tez, hatto nisbatan oddiy tanlov vaziyatlari bilan ham, odam Suboptimal qarorlar qabul qiladi.
Bu turli sabablarga koʻra sodir boʻlishi mumkin, masalan, hal qilinayotgan vazifalarning murakkabligi (boshqacha qilib aytganda, tegishli maʼlumotlarni toʻplash va qayta ishlashning yuqori xarajatlari), kognitiv xatolar (masalan, hissiy omillar taʼsirida tanlov) yoki muvozanatli qaror qabul qilish uchun vaqt etishmasligi. Shunday qilib, haqiqiy hayotda barchamiz cheklangan darajada oqilona harakat qilamiz.
Shunday qilib, shuni yodda tutish kerakki, turli odamlar muqarrar ravishda turli xil maʼlumotlarga ega va ular bilan ishlaydi (bu taʼsir axborot assimetriyasi deb ataladi). Masalan, ishlatilgan mashina yoki kvartiraning sotuvchisi oʻz mulkining yashirin kamchiliklari haqida potensial xaridorga qaraganda koʻproq narsani biladi, u koʻpincha ularni sotib olish paytigacha baholay olmaydi. Isteʼmolchiga avtoulovlarni taʼmirlash xizmatini koʻrsatadigan yoki moliya bozoriga mablagʻ joylashtiradigan mutaxassis ushbu operatsiyaning ehtimoliy natijasini mijozga qaraganda ancha yaxshi biladi. Buni unutmaslik kerak, chunki muayyan sharoitlarda bunday agent mijozning manfaatlarini koʻzlab emas, balki birinchi navbatda oʻz manfaatlarini koʻzlab harakat qilishi mumkin.
Shunday qilib, real iqtisodiy sharoitda har qanday shaxs mavjud vaziyatning barcha jihatlarini tushunishga, kelajakni baholashga va muayyan xatti-harakatlarning mumkin boʻlgan xavflariga asoslanib, ongli ravishda qaror qabul qilishga harakat qilishi kerak. Oʻzingiz uchun toʻgʻri moliyaviy va iqtisodiy tanlov qilish qobiliyati, uning kasbi, yashash joyi va yoshidan qatʼi nazar, zamonaviy inson uchun eng muhimlaridan biridir.