Айэцн Щясяноьлу е р м я н и с и н д р о м у


Иряван губернийасынын ермяниляшдирилмяси



Yüklə 3,3 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/34
tarix25.03.2017
ölçüsü3,3 Mb.
#12654
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   34

Иряван губернийасынын ермяниляшдирилмяси

Иряван  шящяринин  биринъи  Шащ  Исмайыл  тяряфиндян  салынмасы

тарихдя мялумдур. Инкаролунмаз щягигят будур ки, Иряваны ида -

ря едян ханларын щамысы азяр бай ъа н лы олмушдур. 

1918-ъи илдя ися ермяниляр кцтляви шякилдя Ирявана да топ -

лашмаьа  башладылар.  Шящяр  ящалиси  амансызъасына  гятля  йе ти -

рилди, ев-ешийиндян говулду. Бакынын нефт шящяри олмасы щамынын

диггятини юзцндя ъям ляш дирдийи цчцн Ирявандакы щадисяляр нис -

бятян кюлэядя галды. Шя щяр азярбайъанлылардан тямизлянди вя

бунунла да фактики олараг ермянилярин ялиня кечди. 

Бязян тарихи шяраити билмяйян шяхсляр тяряфиндян Иряванын Ер -

мя нистана  Азяр байъан  Халг  Ъцмщуриййяти  (Азярбайъан  Де -

мок ратик Республикасы) тяряфиндян щядиййя едил мяси вурьуланыр

ки, бу да кюкцндян сящв фикирдир. Истянилян тарихи щадисяйя онун

юз  призмасындан  вя  дюврцндян  чыхыш  едяряк  гиймят  вермяк

лазымдыр. Щямин дюврдя Азярбайъан демяк олар ки, парча-пар -

ча олмуш вя гана бойанмыш щалда ермяни-болшевик гцв вяля ри -

66

Ишьал



Ермяни синдрому

нин ялиндя иди. Мящз бу сябябдян дя Азярбайъанын илк мцстягил

дювляти  мящз  Тифлис  шящяриндя  йарадылмыш,  сонрадан  Эянъяйя

кючцрцлмцшдц.  Щюкумятин  Бакыйа  кючмяси  ися  йал ныз  1918-ъи

илин ахырларында башламыш, 1919-ъу илдя баша чат мыш ды. Азяр бай -

ъан Демократик Республикасынын Иряваны хилас ет мя йя садяъя

эцъц вя заманы йетмяди. Бу щягигяти баша дцшмяк яслиндя о

гядяр дя чятин дейил. Азярбайъанын Дахили Ишляр назири Фятяли Хан

Хойскинин «Биз Иряваны онлара эцзяштя эетдик», Н.Няримановун

«Азярбайъан  щятта  сийаси  мцлащи зя ляря  эюря  бунун  мцм кцн

ол ма дыьы бир вахтда беля, Ермя нистанын хейриня юз тор паг ла рын -

дан имтина етмишдир» сюзляринин архасында ня дурдуьуну анла -

маг цчцн ону буэцнцн нюгтейи-нязяриндян дейил, о дюврцн аб-

щавасы вя тарихи шяраитиндян йанашараг тящлил етмяк,  гиймят лян -

дирмяк лазымдыр. Азярбайъан щюкумяти вя халгы ня Зянэя зуру,

ня дя Иряваны эцзяштя эет мяди. Садяъя артыг алын мыш олан бу

йер ляри  эери  гайтармаг  цчцн  онун  вахты  вя  эцъц  йетмяди.

Советляр  дюврцндя  ися  Иряванын  ермяниляря  верилмяси  вя  йени

гурулмуш Ермянистанын пайтахты сечилмяси рясмиляшдирилди.



Азярбайъанын советляр тяряфиндян ишьалы

Русийа Азярбайъаны йенидян ишьал етмяк планларыны ъызырды.

Бунун  цчцн  она  Гафгаза  долдурдуьу  ермяни-дашнак  тюр-тю -

кцн тцляриндян  йарарланмаг  лазым  иди  вя  Русийа  бу  гцввянин

бцтцн эцъцндян истифадя едирди. Беля ки, Азярбайъанда бол ше -

вик  тяблиьаты  апаранларын  яксяриййяти  ермяни  иди.  Зийалы  гцв вя -

синин  бю йцк  бир  щиссясини  ися  мящз  Гори  семинарийасынын  мя -

зун лары  тяшкил  едирди.  Онларын  арасында  Русийа  цчцн  ян  сяр фяли

олан  шяхс  доктор  Няриман  Няриманов  иди.  Няримановун  йерли

ящали  арасын да  бюйцк  нцфузу  варды,  бу  адам  бцтцн  юм рцнц

миллятиня щяср етмиш, щям щяким кими, щям дя бир мцяллим кими

онлара йардым етмишди. Няриманов шяхси гираятхана йа ратмышды

вя бурада юзц шяхсян дярс верирди. Диэяр тяряфдян, Азяр бай -

67

Ермяни синдрому



Ишьал

ъан  вя  Шярг  та ри хини,  мядяниййятини,  психолоэийасыны  вя  проб -

лем лярини эюзял би лирди. 

Азярбайъанда  да  бейнялмилялчилик  идейасы  иля  мцбаризяйя

гошулмуш бир чох лары да варды ки нядянся, бу бейнялмилялчилийи

Русийадан  айры  тя сяв вцр  етмирдиляр.  Русийа  Азярбайъанда

эцъ  лц  болшевик  тяб лиьаты  апарыр,  бунун  цчцн  щеч  няйи  ясирэя -

мирди. Болшевиклярин лидери В.И.Ленин Бакы нефтиня Руси йа нын йа -

шамасы  цчцн  ясас  игтисади  база  кими  бахырды.  Щяля  1917-ъи  ил

декабрын 16-да Ле нинин сядрлик етдийи Халг Комиссарлары Сове -

тинин  иъласында  Бакы  Советинин  сядри  Шаум йан  Гафгазын  Фюв -

гяладя  Комиссары  тяйин  едилмиш  вя  Бакы  сове тиня  500.000

манат айрылмышды. 

1918-ъи ил майын 22-дя ися Бакыдан нефт эятирмяк цчцн 100

милйон манат эюндярилмишдир. 1918-ъи ил ийунун 30-да ися Ленин

Ста линя вурдуьу телеграмда билдирирди: «Берлиндян Иоффедян хя -

бяр эял мишдир ки, Кцлман Иоффе иля илкин данышыг апармышдыр. Бу

да ны шыглардан бялли олдуьуна эюря алманлар разыдырлар ки, тцрк -

ляри Брест мцгавилясиндя эюстярилян сярщяддя щярби ямя лиййаты

да йандырмаьа мяъбур етсинляр, бизим цчцн дцзэцн демарка -

сийа хятти мцяййянляшдирсинляр. Сюз верирляр ки, тцркляри Бакыйа

гой масынлар, юзляри дя нефт истяйирляр. Иоффе ъаваб вермишдир ки,

биз  Брест  сцлщцня  ъидди  ямял  едяъяйик,  лакин  алмаг  хатириня

вер мяк  принсипиня  тамамиля  разыйыг.  Бу  хябяря  ъидди  диггят

йетирин вя чалышыб ону Шаумйана тез чатдырын, зира Бакыны ялдя

сах ламаг цчцн инди ян ъидди имканлар вардыр. Нефтин бир гисмини,

ялбяття, верярик. (Ленин. Ясярляри, 4-ъц няшр, 44-ъц ъилд, сящ.74)

1918-ъи ил ийулун 7-дя ися Сталиня йазырды: «Бакы щаггында

ян  мцщцм  ъящят  одур  ки,  сиз  Шаумйанла  даим  ялагя

сахлайасыныз  вя  Шаумйан  Берлиндяки  сяфир  Иоффе  алманларын

етдикляри беля бир тяклифдян хябярдар олсун ки, яэяр биз нефтин бир

щиссясини  ал манлара  верилмясини  тямин  етсяк,  онлар  тцрклярин

Бакыйа щц ъу муну дайандырмаьа разы оларлар. Ялбяття, биз разы

оларыг». (Ле нин, ясярляринин кцллиййаты, 50-ъи ъилд, сящ 114).

Эюр  Азярбайъан  халгынын  вя  онун  сярвяти  олан  нефтин  та -

68

Ишьал


Ермяни синдрому

лейини кимляр щялл едирляр…–Ленин, Иоффе, Шаумйан, Сталин, ня -

ща йят… алманлар!

5  эцн  сонра  Ленин  юз  йыртыъы  дишлярини  бир  даща  эюстярирди:

«Чох  хащиш  едирям  ки,  Хязяр  дянизиня  щяр  ъцр  мцнасиб  типли

щярби  дяниз  эямиляри  эюндярилмясини  сцрятляндирмяк  цчцн  бц -

тцн тяд бирляри эюрясиниз» (ясярляри, 4-ъц няшр, 44-ъц ъилд, с.81)

1920-ъи  илин  йанварында  ися  Русийа  рящбяри  фикрини  гяти  бил -

дирирди: «Халг Хариъи Ишляр Комиссарлыьына тапшырылсын ки, Азяр бай -

ъан щюку мяти барясиндя чох бюйцк тямкинлилик вя ети мадсызлыг

си йасяти йеритсин, чцнки о, Деникиня гаршы бирэя щярби ямялиййат

апармаг  тяклифимиздян  имтина  етмишдир…  Халг  Хариъи  Ишляр  Ко-

мис сарлыьы  Азярбайъан  щюкумятинин  бу  ъцр  давранышына  гаршы

гя  ти протесто етмялидир» (ясярляри, 4-ъц няшр, 42-ъи ъилд, сящ.139.

Щямин ил мартын 17-дя Ленин Оръоникидзейя тяъили телеграм

вурмушду: «Бакыны алмаг бизя олдугъа вя олдугъа зяруридир.

Бцтцн сяйинизи буна верин, щям дя бяйанатларда сон дяряъя

дипломат олмаг вя мющкям йерли Совет щакимиййяти щазырлан -

дыьыны та мамиля йягин етмяк лазымдыр. Эцръцстан щаггында да

ейниля бе  ля щярякят етмяли, щям дя Эцръцстана даща ещтийатла

йана ш маьы мяслящят эюрцрям. Гцввялярин йеридилмяси щаг гын -

да баш команданла мяслящятляшин». (Ясярляри, 4-ъц няшр, 35-

ъи ъилд, сящ 430). 

1920-ъи ил мартын 17-дя В.И.Ленин Гафгаз Ъябщяси Щярби Ин -

гилаб Шурасына Азярбайъандакы болшевик гцввяляриня щярби кю -

мяк эюстярилмясиня разылыг вердикдян сонра ХЫ ордунун Азяр -

бай ъаны ишьал етмяси иля баьлы щярякятя башламышды. Орду гцв -

вятляндирилмиш, тяркибиндя йени гцввяляр йарадылмышды. Ордунун

шяхси щей яти 72472 няфярдян ибарят иди. 

Азярбайъанын шимал сярщядиндя ъями 3 мин няфярлик гцввя

варды. 1920-ъи илин март айында болшевиклярин йардымы, Ру сийанын

бирбаш дястяйи иля Гарабаьа топлашмыш ермяниляр Азяр байъан

щюкумятиня гаршы гийам галдырмышдылар. Гарабаьа ермяни щц -

ъум  ларынын  башламасы  нятиъясиндя  Азярбайъан  милли  орду  щис -

сяляри орада ъямляшмяли олду. Шимал сярщядини горуйан Гу ба,

69

Ермяни синдрому

Ишьал


Бакы пийада алайы, сцвари алайы Гарабаьа эюндярилди. Бу нунла

да шимал сярщяди демяк олар ки, бошалды.

1920-ъи  ил  апрелин  9-да  ХЫ  ордунун  рящбярлийи  А.Микойана

телеграм  эюндяряряк  она  Азярбайъан  Ордусунун  архасында

тяхрибат  ишляри  апараъаг  силащлы  дястялярин  йарадылмасы  барядя

тап шырыг верди. Микойан ися Азярбайъанда топлашмыш болшевик -

пя ряст гцввяляр барядя Кирова йазырды: «Тякъя Бакы шящяриндя

бизим гцввяляримиз силащсыз 20-30 мин адама чатыр. Муьанда

8-10 мин силащлы адам вар. Бизим 2500 тцфянэ, патрон, бомба

вя с. варымыздыр. Сябирсизликля сизи эюзляйирик».

1920-ъи  ил  апрелин  15-дя  Азярбайъанын  Хариъи  Ишляр  назири

Ф.Хой ски  юлкямизин  сярщядляриня  болшевик  гцввяляринин  ъям -

лян мя синя етираз яламяти олараг РСФСР Хариъи Ишляр Назирлийиня

ра диограм эюндярмишди. Лакин радиограм ъавабсыз галмышды вя

ап релин  21-дя  Гафгаз  ъябщясинин  команданы  Тухачевски

Азяр   байъанын ХЫ ордуйа вя Волга-Хязяр донанмасына Азяр -

бай ъа ны  ишьал  етмяк  цчцн  ямр  вермишди.  Ямялиййата  щазырлыг

цчцн 5 эцн вахт тяйин олун мушду. Болшевикляр ермяни-дашнак

гцввяляри иля разылашдырылмыш шя кил дя щярякят едирдиляр. Азяр бай -

ъан  ордусу  Га рабаьда  даш нак   ларла  вурушан  заман  Гырмызы

орду шимал сярщядини кечмишди. Иш ьалчы болшевик гцввялярин щяр -

би  зирещли  гатар лары  Бакыйа  дахил  олмуш ду.  Шящяр  болшевик  го -

шунлары тяряфиндян мц щасиряйя алынмышды. Дя низдян бцтцн рус

эямиляринин топлары Ба кы йа тушланмыш, шя щя рин бцтцн эириш-чыхыш

нюгтяляри тутулмушду. Бол шевик-ермяни ордусу эуйа Азярбай -

ъандан кечяряк Тцрки йяйя эедяъяйини иддиа едирди.

Апрелин  28-дя  йаранмыш  вязиййятля  ялагядар  Азярбайъан

щюкумяти истефа вермяли олмушду. Болшевик Русийасы иля имза -

ла нан мцгавилядя Азярбайъанын мцстягиллийинин вя милли ор ду -

сунун сахла ны лаъаьы нязярдя тутулмушду. Лакин сонра Русийа

бу мцгавиляйя ямял етмяди. 

Бакы ишьал едился дя юлкя яразисиндя дашнак вя болше вик лярля

дю йцш  бир  мцддят  давам  етмишди.  Май  айынын  орталарында  ися

Руси йа  щярби  гцввяляри  Азярбайъан  яразисини  тамамиля  ишьал

70

Ишьал

Ермяни синдрому


етмишдиляр. 

Азярбайъанда  щакимиййятя  советляр  эялдиляр.  Лакин  халг

со  вет ишьалы иля барыша билммямш, мцстягиллийини горумаьа ъан

атмыш ды.  Май  айындан  башлайараг  юлкяни  эениш  мигйаслы  анти -

совет  цс йанлар  бцрцмцшдц.  Илк  цсйан  Тяртяр  районунда  баш

вермиш, бу ра да бол  шевикляря гаршы ъидди силащлы мцгавимят эюс -

тярилмишди. Эян ъядя май айынын 25-26-да Сары Ялякбярин баш -

чылыьы алтында гал хан цс йан заманы шящярин яксяр щиссяси няза -

рятя эю тцрцлмцшдц. Лакин бол  шевик гцввялярин йерляшдийи ер мя -

ниляр йа ша йан щиссяни яля ке  чирмяк мцмкцн олмады. Майын 29-

да  бюйцк  гцввя  иля  щц  ъума  кечян  болшевик  ордусу  Эянъя

цсйан чылары иля дюйцшя эир мишди. Бюйцк иткиляр верян Гырмызы ор -

дунун щямляси уьур суз луг ла ня тиъялянмишди. Йалныз хейли сай -

да ялавя гцввялярин эятирилмяси иля (тях минян 10-дан артыг алай

вя дивизийанын) бюйцк иткиляр баща сына цсйанчыларын мцгавимяти

гырылмышдыр.  Цсйан  йатырылан  кими  кцтляви  щябсляр  башланмышды.

Гыса вахт ярзиндя 12 эенерал, 27 пол ковник вя подполковник,

46 няфяр ка питан, 148 няфяр пра поршик, 267 ди эяр щярби гуллуг -

чу  эцлля лянмишди.  Азяр бай ъан  милли  ор дусу нун  ко манданлары

Ся мяд бяй Мещмандаров вя Яли аьа Шых лин чки йал ныз Няриман

Нярима новун сайясиндя хилас едилмишдиляр. Он ларын ад лары олан

вя  эцллялянмяси  нязярдя  тутулан  32  няфярлик  си йащы  Ня рима -

нова  тягдим  едиляркян,  о,  Мещман даровла  Шых лин скини  дяр щал

йа нына чаьыртдырыр, галан шяхсляри ися азад ет мяйи ямр етмишди.

Ня риманов  Лениня  мяктуб  йазараг  бу  шяхс лярин  эюзял  щярби

мц тяхяссис олдугларыны билдирмиш вя онларын мц вафиг ишля тя мин

олун масыны хащиш етмишди.

Эянъя цсйаны йатырылдыгдан сонра Гарйаэин мащалында вя

бцтцн  Гарабаьда  антисовет  цсйаны  башламышды,  Шуша  иля  бя -

рабяр  Ханкянди  вя  Аьдам  да  болшевик  гцввяляриндян  тямиз -

лянмишди. Цсйан ийун айында йатырыла билмишди. Лакин бу дяфя За-

гатала  бюлэя син дя  аловланмышды.  Илин  сонларына  йахын  Лянкя-

ранда 10 мин ня фяр дян ибарят цсйанчылар гийам галдырмышдылар.

Декабр айынын сон он эцн  лц йцнядяк Гырмызы орду бюйцк иткиляр

71

Ермяни синдрому

Ишьал


щесабына  бу  цс йан лары  ган  ичиндя  боьмушдур.  Азярбайъан

бцтцнлцкля Советлярин ялиня кечмиш ди. Апрелин 29-да Ленин се -

винъля билдирирди: «Йеня дц нян Ба  кы дан алдыьымыш бир хябяр эюс -

тярир  ки,  Совет  Русийасынын  вя зий йяти  йах  шылашмагдадыр;  сяна -

йе мизин йанаъаг сыз галдыьы бизя мя лум дур. Инди ися хябяр ал -

мышыг ки, Бакы пролетариаты ща кимиййяти юз ялиня алмыш вя Азяр -

байъан щюкумятини йых мышдыр. Бу о де мякдир ки, инди бизим бц -

тцн сянайемизи ъанландыра биляъяк бир игтисады ба замыз вардыр.

Бакыда милйон пудларла долу нефт вар дыр… Беляликля, няглий йа -

тымыз вя сяна йемиз Бакы нефт мядян ляриндян чох бю йцк йар -

дым алаъагдыр» (Ясярляри, 4-ъц няшр, 31-ъи ъилд, с.111).

Ишьалчы юлкянин башчысы севинирди. Азярбайъан халгы ися ма -

тям  ичиндя  иди,  минлярля  инсанын  ганы  щесабына  галдырылмыш  цч-

рянэ ли  байраг  ендирилмиш,  милли  щюкумятин  варлыьына  сон  гойул -

муш ду.  Азярбайъан  рус-ермяни  гцввяляринин  ялиня  кечмишди.

Ан ъаг щяля дя чох йерлярдя кцчя дюйцшляри давам едирди. Со -

вет ишьалына гаршы мцбаризя 40-ъы иллярин яввялляриня гядяр эащ

ачыг, си лащлы шякилдя, эащ да эизли формада давам етдирилмишдир.

Азяр бай ъан да  вязифя  тутмуш  ермяни-рус  миллятиндян  олан

шяхс ляр бу мц  баризляри мцхтялиф дюврлярдя мцхтялиф адларла - гол -

чомаг, бур   ж уй, пантцркист, панисламист, пантуранист, синфи дцш -

мян, якс ин  ги лаб чы ады иля щябс едяряк арадан эютцрмцшдцляр.

Бу нунла да Азяр байъан бцтцнлцкля Русийанын ихтийарына кеч -

мишди.


Зянэязурун Ермянистана верилмяси

Азярбайъан  советляр  тяряфиндян  ишьал  олунандан  сонра  да

Зянэязур  ермяни-дашнак  гцввяляринин  ялиндя  галмагда  иди.

Азяр байъан  ССР  Халг  Хариъи  Ишляр  Комиссарлыьынын  мцавини

М.Д. Щцсейнов  Ермянистан  щюкумятиня  нота  эюндяряряк  Га -

рабаь  вя  Зянэязуру  азад  етмяйи,  азярбайъанлыларын  гырьынына

сон  гоймаьы  тяляб  едирди.  Якс  тягдирдя  Азярбайъан  юзцнц

72

Ишьал



Ермяни синдрому

Ермянистанла  мцщарибя  вязиййятдя  щисс  едяъякди.  1920-ъи  ил

майын 1-дя Киров, Оръоникидзе вя диэярляринин имзасы иля Иря ва на

вурулан телеграмын мязмунундан айдын олур ки, болшевикляр илк

эцнляр  Азярбайъан  щюкумятинин  мянафейини  мцдафия  едир диляр.

Телеграмда  24  саат  ярзиндя  ермяни  гошунларынын  Азяр бай ъан

яразисиндян чыхарылмасы тяляб олунур, бунун иъра едил мямяси со -

вет  Русийасына  мейдан  охумаг  кими  баша  дц шцляъяйи  вя  ер -

мяни силащлы гцввяляринин онун ордусу тяря фин дян щямин бюлэя -

лярдян  кянарлашдыраъаьы  билдирилирди.  Ермя нистан  рящбярлийи  бу

телег рама  ъавабында  ермянилярдян  тяшкил  олун муш  гырмызы  яс -

эярляр дястясинин Гарабаь вя Зянэязура иря лилямякдя мягся -

динин  Тцркийя  иля  бирляшмяк  олдуьуну  иддиа  едирди.  Да ща  сонра

Чичериня цнванланан 3 май тарихли телеграмында ися  Зян  эязур

вя Гарабаьын Ермянистандан «айры дцш  мяси» эюс тярилир, ора да

ермяни гошун щиссяляринин олмасы инкар олунурду. 

Няриман  Няриманов  Русийа  рящбярлийиня  мялумат  эюндя -

ря ряк йазырды: «Артыг совет Азярбайъанынын тяркибиня дахил олан,

эуйа мцбащисяли ярази са йылан Зянэязур вя Гарабаьа эялдикдя

ися гятиййятля билдиририк ки. бу йерляр мцбащисясиздир вя бундан

сонра Азярбайъанын щц дудларында йерляшмялидир… Дашнак щю -

кцмяти иля щяр щансы да ны шыглары юз тяряфимиздян вахтсыз щесаб

едирик».  Н.Няри ма нов  да ща  сонра  билдирирди  ки,  бу  вилайятлярин

эцзяштя эедилмяси со вет щакимиййятинин няинки Азярбайъанда,

щям дя Иранда вя Тцр  кийядя нцфуздан дцшмясиня сябяб ола -

ъагдыр.  Оръоникидзе  ися  Азярбайъанда  совет  щакимиййятинин

мющ кямлянмяси  на миня  Га рабаь,  Зянэязур  вя  диэяр  йерляр

барядя щеч сющбятин беля эедя билмямясиня даир гяти инамыны

билдирмишди,  щямчинин  ня зяря  чатдырмышды  ки,  мясялянин  башга

ъцр щялли Азяр бай ъан да кы вязиййятимизи дайаныгсыз едир. О, Ле -

ниня йолладыьы телег рам да йа зырды: «Азярбайъан Гарабаь, Зян -

эязура,  Нахчыван  вя  Шярур-Дяряляйяз  гязаларына  иддиа  едир.

Гарабаьда вя Зян  эязурда со вет щакимиййяти елан олунмушдур

вя йухарыда эюс тярилян яра зиляр юзлярини Азярбайъан совет рес -

публикасынын тяркиб щиссяси са йырлар… Азярбайъан щеч бир щалда

73

Ермяни синдрому

Ишьал


Гарабаь  вя  Зянэязурсуз  ке чиня  билмяз.  Цмумиййятля,

фикримъя,  Азярбай ъанын  нцма йян дясини  Москвайа  чаьырмаг,

Азярбайъана  вя  Ермянистана  аид  бцтцн  мясяляляри  онунла

бирликдя щялл етмяк лазым эялир». 16 ийул 1920-ъи ил тарихли телег -

рамында  Орэоникидзе  бу  фикирлярини  тяк рар ламыш,  ейни  заманда

Чичериня вурдуьу те леграмында ися Зян  эя  зу ру мцбащисяли ярази

елан  едяряк  диэяр  бюл эялярин  Ер мя нис тана  бирляшдирилмяси  иде -

йасыны ортайа атмышды. 

Болшевикляр чалышырдылар ки, Азярбайъанда, онун бюлэя ля рин -

дя ди эяр юлкялярин нцмайяндяляри олмасын. Щятта иш о йеря чат -

мышды ки, 1920-ъи илин августунда 11-ъи орду команданлыьы иля

Тцркийя  Щяр би  Гцввяляри  башчыларынын  данышыгларында  икинъи лярин

Нахчы ваны тярк етмяси мясяляси галдырылмышды. Тцркийя тя ря фи ер -

мяни ля ря  гар  шы  бирэя  мцбаризя  апармаьын  зярурилийи  мюв ге -

йиндян чыхыш едя  ряк буна йол вермяди. Бу заман даш нак го -

шунлары Зянэя зур  да щярби ямялиййатлар апарыр, азяр бай ъан лы ла -

ра диван тутур дулар. Совет Русийасы Ермянистанын да советляш -

дириляъяйи планла рын  дан чыхыш едяряк тезликля бюлэялярин яля кечи -

рилмясиня ча лышырды. Щят та данышыгларда мцяййян мцлащизялярля

Ермян истан дан Зян      эязур вя Нахчывандан имтина етмяк тяляби

гойул муш ду. 1920-ъи ил августун 10-да Ермянистанла Русийа

арасында  ил кин  барышыг  сазиши  имзаланды.  Сазишя  эюря,  РСФСР

гошунлары  Ермя нистан  ордуларынын  йерляшдирилмяси  цчцн  Гара -

баь, Зянэя зур вя Нахчываны тутмалы идиляр.

1920-ъи  илин  пайызында  Ермянистанын  Зянэязура  иддиалары

гцв   вятлянди. Онун Русийа васитясиля бюлэяни яля кечирмяк си -

йасяти фяаллашды. Азярбайъан торпаглары щесабына Ермянистаны

совет ляшдирмяйя чалышан Русийа рясми Бакынын ифрат бейнял м и -

лялчилийини гиймятляндирмирди. 

Зянэязурун  ермяниляря  верилмяси,  яслиндя  баьышланылмасы

истигамятиндя  даща  бир  ъидди  аддым  1921-ъи  ил  декабрын  1-дя

атыл ды. Щямин эцн Бакы Советинин Ермянистанда совет щакимий -

йя  тинин гурулмасы мцнасибятиля кечирдийи иъласда Н.Няриманов

тянтяняли  бяйанатла  чыхыш  етди.  Бяйанат  юз  мащиййяти  иля  синфи-

74

Ишьал

Ермяни синдрому


идео ложи  мягсядляр  бахымындан  милли  мянафеляри  цстяляйирди.

Тор  паг ларымызын парчаланмасында ясас ролу оланлардан Сталин

бу ща ди ся ни беля изащ етмишди: «Декабрын 1-дя совет Азяр бай -

ъаны мц ба щисяли вилайятлярдян кюнцллц олараг ял чякир вя Зян -

эязур,  Нах  чыван  вя  Даьлыг  Гарабаьын  Совет  Ермя ниста нына

ве  рил мя сини елан едир». Щалбуки, бяйанатда Даьлыг Гарабаьын

ямякчи кяндлиляриня йалныз юз мцгяддяратыны тяйин етмяк щц -

гугунун верилмя син дян данышылырды.

Бакы  Советинин  щямин  иъласындакы  чыхышында  «язабкеш  ер -

мя ни  халгынын»  совет  щакимиййятинин  байраьы  алтына  эялмясини

ал гышла йан Оръоникидзе декабрын 2-дя Лениня эюндярдийи мя -

луматда  «Азярбайъан  артыг  дцнян  Нахчыван,  Зянэязур  вя

Даь лыг  Гара баьын  совет  Ермянистанына  верилмясини  рясмян

бя йан етмишдир» хябярини чатдырмышды.

Нахчыван  ящалисинин  Ермянистанын  иддиасына  гаршы  кяскин

чы  хышы,  Ататцркцн  «Нахчыван  тцркцн  гапысыдыр»  дейяряк  Нах -

чыванын  Азярбайъанын  тяркибиндя  мухтар  ярази  тяшкил  етмяси

цчцн 1921-ъи ил октйабрын 13-дя имзаладыьы Гарс мцгавиляси ер -

мяниляри  эери  чя килмяйя  мяъбур  етди.  Н.Няриманов  сонралар

Азяр байъанлы  болше викляри  миллятчиликдя  иттищам  едянляря  де -

мишди:  «Яэяр  Азярбайъанын  мцсялман  коммунистляринин  як -

сяриййяти  миллятчилик  ящвал-рущиййясиндя  олсайдылар,  Ермянистан

Зянэязуру  алмазды,  Эцр ъцстана  мцфтя  нефт  верилмязди».  Бе -

ляликля, Зянэязурун вя Нах чыванын совет Ермянистанынын яра -

зиси  елан  едилмясинин  сийаси  мо тивлярля  баьлы  олдуьуну  Н.Ня -

риманов Лениня мяктубунда да бил дирирди: «Азярбайъан щят та

сийаси мцлащизяляря эюря бунун мцм  кцн олмадыьы бир вахт да

беля, Ермянистанын хейриня юз тор паг ларындан имтина етмишдир». 

РСФСР  иттифаг  советинин  сядрляриндян  бири  оларкян  Лениня

йаз дыьы мяктубда ашаьыдакы фикирляри тякрар едир: «Мяркяз Азяр -

байъанын  тамамиля  мцбащисясиз  яразилярини  Ермянистана  эц-

зяш тя  эедир  вя  бу,  дцзялдилмяси  мцмкцн  олмайан  щялледиъи

сящ вдир;  щямишя  Деникини  мцдафия  едян  Ермянистан  мцстя -

гиллик га заныр вя ялавя олараг Азярбайъан торпагларыны алыр;

75

Ермяни синдрому

Ишьал


…Азярбайъан ися щям мцстягиллийини, щям дя яразисини ити -

рир. Ахы, «мцстягил Азярбайъан» сюзц сизин дилиниздян ешидил миш -

дир. Азярбайъанын индики вязиййяти елядир ки, мирзяйанлар щеч бир

манея олмадан онун талейини щялл едирляр».

Азярбайъанын,  онун  торпагларынын  талейи  цчцн  ъидди  на ра -

щатчылыг кечирян Н.Няримановун Москвайа «йцксяк вязифяйя»

апарылмасы  дашнак-коммунист  рящбярляринин  бюлэядя  сярбяст

фя алиййятиня мцнбит шяраит йаратды. Аз сонра халгымызын бу бю -

йцк оьлунун мцяммалы юлцмц тясадцфи сайылмамалыдыр. 

1921-ъи илин орталарында Зянэязурун Ермянистана бирляш ди -

рилмяси баша чатды. Щямин ил ийулун 20-дя Ермянистанда 9-ъу

Зянэязур гязасы йарадылды. Азярбайъанда бундан яввял 1921-

ъи ил 19 май тарихли ящалинин сийащыйа алынмасына даир декретдя

Зянэязур гязасынын ады гейд едилмяди. Ермянистан щюкумяти

гачгынларын бюлэяйя гайытмасына имкан вермяди, явязиндя ися

мцх тялиф юлкялярдян мягсядйюнлц сурятдя Ермянистана эя тири -

лян ермяниляр Зянэязурда йерляшдирилирдиляр. Онлар бунунла кифа -

йят  лянмяйяряк сонралар Зянэязурун бир сыра яразилярини дя яля

ке  чирмяйя  наил  олдулар.  1929-ъц  илдя  Мещридя  ермяни  райо ну

йа ратмаг  ады  алтында  Нцвяди,  Ернязир  вя  Туьут  Ермя нистана

ве рилди. Бу кяндляр Зянэиланын иди. 1939-ъу илдя Ер ня зир Нц вя ди

иля, Туьут ися ермяниляр йашайан Астазурла бирляш дирилди. Бунун -

ла да Азярбайъан юзцнцн тяркиб щиссяси олан Нах чыван дан айры

салынды,  мямлякятимиз  парча-парча  едилди.  (Елдар  Ибращимов.

«Азярбайъан» гязети, 4.05.2001). 


Yüklə 3,3 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   34




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin