Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti
Yüklə 342,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- O’zbek tilshunosligi kafedrasi
- Terminologiyaning obyekti, maqsadi va vazifalari Reja
- Termin va terminologiyaning o‘rganilish tarixi Reja
|
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA`LIMI VAZIRLIGI AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
O’zbek tilshunosligi kafedrasi
O‘ZBEK TILI TERMINOLOGIYASI ma’ruza matnlari
2
Terminologiyaning obyekti, maqsadi va vazifalari Reja 1.Termin va terminologiya haqida umumiy ma’lumot. 2. O‘zbek tili terminoloiyasi fanining maqsad va vazifalari. 3. Terminologiyaning boshqa sohalar bilan aloqasi.
1. Akobirov S. Til va terminologiya. -T., 1968. 4. Begmatov E.Hozirgi o‘zbek tilining lek sik qatlamlari. – T., 1985. 5. Bektemirov X., E.Begmatov. Mustaqillik davri atamalari. –T.,2002. 6. Dadaboev X. Obshestvenno-politicheskaya i sotsialno ekonomichaskaya terminologiya v tyurkoyazichnыx pismennыx pamyatnikov XI-XIVvv. – T.: 1994. 7. Danilenko V.P. Russkaya terminologiya. Opit lingvisticheskogo opisaniya. – M., 1977. 8. Doniyorov R. O‘zbek tili texnik terminologiyasining ayrim masalalari. -T.:1977. 9. Tursunov U. O‘zbek terminologiyasi masalalari. –Toshkent, 1933
Termin grekcha terminus so ‘zidan olingan bo ‘lib, chek, chegara degan ma’noni bildiriadi. U fan-texnika, qishloq xo‘jaligi, san’at va madaniyat sohasiga xos so‘z hisoblanadi. Terminologiya - terminlar haqidagi ta’limot va tterminlar majmui degan ma’nolarni anglatadi. Termin so ‘zi o ‘rnida ba’zan atama, istiloh so ‘zlarini ishlatish hollari uchrab turadi. Ammo bu to ‘g ‘ri emas. Atama termin so’ziga nisbatan tor tashunchani ifodalaydi. Istiloh so’zi esa arabchadir. Uni xalq tushunmaydi va meyorga aylangan emas. Terminologiya masalalari hamisha tilshunoslikning dolzarb masalalaridan biri bo‘lib kelgan. Chunki terminlarning sohalar lug‘aviy qatlamlaridagi o‘rni va vazifasini belgilash, tushunchaning mazmun-mohiyatini to‘g‘ri anglash imkonini beradi.
3 Terminologiyaga bag‘ishlangan ishlarning barchasida u yoki bu sohaning muayyan tushunchalarini anglatadigan, definitsiyaga ega bo‘lgan va, asosan, nominativ funktsiyani bajaradigan birliklar termin hisoblanadi deb qaraladi. A.Reformatskiy terminga ta’rif berar ekan, “... terminlar – bu maxsus so‘zlardir” degan xulosaga keladi. A.V.Kalinin muayyan fanlar va kasbkorlikda ishlatiladigan so‘zlarni “maxsus leksika” deb ataydi va uni ikki guruhga ajratadi. 1. Maxsus leksikaga, birinchi navbatda, terminlar kiradi. 2. Maxsus leksika tarkibiga terminlardan tashqari professionalizmlar ham kiradi. U o‘z fikrini davom ettirib, “Termin bilan professionalizmlar o‘rtasidagi farq shuki, termin bu muayyan fan, sanoat sohasi, qishloq xo‘jaligi, texnikadagi tamomila rasmiy bo‘lgan, qabul qilingan va qonunlashtirilgan biror tushunchaning ifodasidir, nomidir, professionalizm esa biror
kasb, mutaxassislik, ko‘pincha jonli tilda tarqalgan, aslini olganda, tushunchaning qat`iy, ilmiy tavsifiga ega bo‘lmagan yarim rasmiy so‘zdir”,-deydi R.Doniyorov bu fikrga e`tirozan, “Bunday qat`iy da’vo, aslini olganda, tilni sinfiy deb hisoblagan ayrim “olim”larning qarashlari davomidir desak, xatoga yo‘l qo‘ymasmiz” deya munosabat bildiradi. H.Jamolxonov terminga munosabatda bo‘lar ekan quyidagicha yozadi: “Terminlar fan-texnika, adabiyot, san`at va boshqa sohlarga oid ixtisoslashgan, qo‘llanishi muayyan soha bilan chegaralangan tushunchalarni ifodalaydigan nominativ birliklardir: gulkosa, shona (botanikada); to‘rtburchak, kvadrat (geometriyada); ega,
kesim (tilshunoslikda); qofiya, turoq,
vazn (adabiyotshunoslikda) kabi ” Qoraqalpoq tilshunosi professor Esemurat Berdimuratov “Qaraqalpaq terminologiyasi” (1989) kitobida termin va professionalizm haqida qarashlarini quyidagicha bayon qiladi: “Haqiyqatinda termin menen professionalliq so‘z
4
ug’imdi tusindiredi. Terminler rasmiylestirilgen til birligi. Olar barliq waqitta ja’miyetlik baqlawda boladi» . Terminlarning ifoda plani so‘zga (hujayra, to‘qima ) yoki turg’un birikmaga (o‘q ildiz, popuk ildiz) teng bo‘ladi. Haqiqatan ham, terminlarga munosabatda soha mutaxassislari va terminshunos olimlar hamkorlikda ish olib borib, o‘zgartilayotgan yoki alamashtirilayotgan terminlarning sodda, ixcham, eng muhimi, xalqqa tushunarli bo‘lishini ta’minlash ishiga bosh qo‘shishlari ayni muddao bo‘lur edi. Har bir xalqning asriy tajribasini o‘zida mujassam qilgan ona tilidagi lisoniy boyliklarni asrab qolish, ularni ilmiy tahlil qilish, keyingi avlodlarga etkazish hozirgi fan oldida, xususan, tilshunoslik oldida turgan muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda Prezidentimiz I.A.Karimov aytganidek, “Xalqning milliy madaniyati va o‘ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo‘lmish o‘zbek tili” 1 da mavjud bo‘lgan so‘z va iboralarni, atamalar va leksik boyliklarni o‘rganish hamda lisoniy meros sifatida ilmiy tahlilini olib borish bugungi kunda eng dolzarb masalalardan biridir. A.A.Potebnya “keyingi ma’no” deb atagan va “u tilshunoslikning o‘rganish ob`ektiga kirmaydi, uni boshqa fanlar o‘rganadi” 2 deb ko‘rsatilgan terminologik leksika uzoq davrlargacha alohida nominativ birlik, atama sifatida tilshunoslikda tadqiq qilinmadi. Tilshunoslik fani rivojlanib, o‘z tadqiqot doirasini kengaytirgan sayin terminlarni o‘rganish uning eng muhim va tarkibiy qismlaridan biriga aylandi. Hozirgi davrda terminlarni o‘rganish tilshunoslikning alohida sohasini – terminologiyani shakllantirdi.
kirib kelgan terminlarni o‘rinsiz, sun`iy ravishda yangi yasalmalar yoki arab va fors-tojikcha so‘zlar bilan almashtirish hollari ham kuzatiladi. Masalan, bankrot
1 Karimov I.A. O‘zbekiston – kelajagi buyuk davlat. – Toshkent: O‘zbekiston, 1999. – B. 19. 2 Potebnya A. A. Iz zapisok po russkoy grammatike. – M.: Uchpedgiz., 1958. T.I. – S. 19. 5
tomashagoh (tadbirgoh), kompensatsiya – tovon, medal – nishon, fakultet – kulliyot, kurs – bosqich, fonetika – tovushshunoslik, sinonim – ma’nodosh, omonim – shakldosh, antonim – zid ma’noli va h. Ma’lum bir terminni o‘zgartirish uchun uning keyingi taqdirini ham hisobga olish kerak-ku. Kurs terminini bosqich deb oladigan bo‘lsak, kurs asosidan hosil qilinadigan yasalmalarning taqdiri nima bo‘ladi? Unda kursdoshni bosqichdosh, kurs ishini bosqich ishi deyish kerakmi? Yoki omonim termini bilan bog‘liq omofon, omograf, omonimiya terminlariga nima deb nom beramiz. Achinarlisi, sinonim, omonim, antonim terminlari 5-sinf Ona tili darsligiga yuqorida aytganimizdek kiritib yuborilgan. Bunday holni ijobiy baholab bo‘lmaydi. Aksincha, u soha xodimlarini, o‘quvchini, qolaversa, xalqni chalg‘itadi. Oxir-oqibat adabiy me`yor buziladi. Shuning uchun ham terminlarni, sohalar terminologiyasini tartibga keltirish, ya’ni unifikatsiya qilish kunning dolzarb masalalaridan biridir. Yana shuni ham ta’kidlash joizki, sohalar terminologiyasining matnini ham adabiy orfografik, lug‘aviy-uslubiy mezon talablariga mos holda bayon qilinishiga alohida diqqat qaratmoq lozim. Chunki ommaga taqdim qilinayotgan matnlar ixcham, sodda va tushunarli bayon qilinishi kerak. Bu borada biz ko‘proq to‘qnash keladigan sohalardan biri ijtimoiy-siyosiy hujjatlar va boshqa terminologik qatlamlardagi turli yo‘riqnomalar va tavsiyalar tilidir. To‘g‘risi, ba’zi bir matnlarda bayon qilingan ifodalarni birinchi o‘qishda uqib olish qiyin. Uni qayta-qayta o‘qib zo‘rg‘a o‘zingizga kerakli ma’lumotni tushunib olasiz. Terminlarga munosabatda, terminologik tizimini yangilash, o‘zgartirish va takomillashtirishda tilning rivojlanish qonuniyatlariga, uning lug‘aviy tizimini me`yorlashning o‘ziga xos ob`ektiv talablariga, mezon, ilmiy o‘lchov hamda tamoyillariga amal qilgan holda ish tutish g‘oyat muhimdir. Filologiya fanlari
doktori, G‘.Abdurahmonov shunday yozadi:
«Atamalarning aniqligi va qat`iylashishi shu millatning fani, maorifi, madaniyati darajasini ko‘rsatadi. Atamalarning rivojlanishi, tartibga solinishi fanning har xil sohalarida turlicha bo‘lib, ma’lum fanning taraqqiyotiga bog‘liq. Bu taraqqiyot
6 to‘xtovsiz bo‘lgani uchun yangi atamalarning kelib chiqishi, tartibga tushishi ham uzluksiz bo‘ladi. Umuman, ona tilida atamalarning puxta ishlanishi, tartibga solinishi darslik va qo‘llanmalar tuzish uchun ham, ona tilida dars olib borish uchun ham zarur bo‘lgan manbadir. Atamalarning ishlanmaganligi va tartibga solinmaganligi nutq uslubiga ham ta’sir ko‘rsatadi». Demak, terminologiyaning tartibga solinishi nafaqat ilmiy sohada, balki ijtimoiy hayotda ham ahamiyati katta bo‘lgan masaladir. H.Bektemirov va E.Begmatovlar o‘zlarining “Mustaqillik davri atamalari” kitobida shunday yozadi: “Tilga xohlagan so‘zni kiritaverish, undan xohlagan so‘zni xohlagan paytda chiqarib yuborish mumkin deb hisoblash xato fikrdir...Til hayotiga, nutqiy amaliyotga aralashishning o‘rni, me`yori va buning darajasini bilish hamda o‘sha asosda ish ko‘rish ilmiy terminlarni tartibga solish va takomillashtirishning eng to‘g‘ri yo‘lidir” Kursning maqsadi talabalarni terminologiyadagi – norma (meyor) masalalariga, adabiy til va funktsional stillar (vazifaviy uslublar) munosabatiga oid nazariy bilimlar bilan qurollantirish, shu bilimlarga tayangan holda ularga o‘zbek terminologiyasining strukturaviy, mazmuniy va vazifaviy xususiyatlari haqida ma’lumot berish. Kursning vazifalari: a) sohaga oid adabiyotlar ustida ishlash, asosiy tushunchalar, terminlar va nazariy umumlashmalar bilan tanishish; b) terminologiyadagi me`yor (norma) bo’lgan va meyor bo’lmagan belgi- xususiyatlarini qiyosan o‘rganish, tahlil qilish, bu sohadagi munozarali nuqtalarni aniqlash va h.
Terminologiya lingvistik va nolingvistik sohalarning barchasi bilan chambarchas bog’liq deyish mukin. Fanning biror tarmog’ yo’qki, unda maxsus so’zlar, yani terminlar uchramasa. 7
1. Tilda chegaralangan qatlamga nimalar kiradi? 2. Termin nima? 3. Terminologiya nimadan bahs yuritadi? 4. Termin leksemadan qanday farqlanadi? 5. Kasb-hunar so’zlari nima? 6. Terminlashish hodisasini qanday tushunasiz? 7. Determinlashish hodisasini qanday tushunasiz? 8. Terminologiya qanday sohalar bilan aloqador? 8
Reja 1. Termin va terminologiyaning o‘rganilish tarixi. 2. O‘zbek terminologiyasi bo‘yicha maydonga kelgan ishlar.
Adabiyotlar 1. Akobirov S. Til va terminologiya. -T., 1968. 4. Begmatov E.Hozirgi o‘zbek tilining lek sik qatlamlari. – T., 1985. 5. Bektemirov X., E.Begmatov. Mustaqillik davri atamalari. –T.,2002. 6. Dadaboev X. Obshestvenno-politicheskaya i sotsialno ekonomichaskaya terminologiya v tyurkoyazichnыx pismennыx pamyatnikov XI-XIVvv. – T.: 1994. 7. Danilenko V.P. Russkaya terminologiya. Opit lingvisticheskogo opisaniya – M., 1977. 8. Doniyorov R.O‘zbek tili texnik terminologiyasining ayrim masalalari. -T.:1977. 9. Tursunov U. O‘zbek terminologiyasi masalalari. –Toshkent, 1933
O`zbek tili terminshunoslik sohasining hozirgi darajasi, ilmiy qiymati bevosita rus hamda boshqa xalqlar terminshunoslarining ishlari bilan chambarchas bog‘liq. Shu jihatdan qaraganda, N.A.Baskakov, L.A.Bulaxovskiy, G.O.Vinokur, V.V.Vinogradov, A.A.Reformatskiy, D.S.Lotte, S.A.Chapligina, T.L.Kandelaki, V.P.Danilenko kabi o`nlab terminshunos olimlarning ishlari o`zbek terminshunosligining qaror topishiga o`zining katta hissasini qo`shdi. Turkiy
xalqlar tilshunoslarining, jumladan, M.Sh.Gasimov, B.U.Oruzbaeva, R.A.Urekenova, F.S.Faseev kabi olimlarning ishlari ham o`zbek terminologiyaning rivojiga ulkan hissa bo`lib qo`shildi. Ma’lumki, tilshunoslikning eng dolzarb, g‘oyatda murakkab, ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan sohasi terminologiyadir. 9
XX asrning 30-yillari o‘zbek tilining ko‘plab terminologik lug‘atlari tuzilib nashr etildi. Shu jarayonda terminlar tarixi, terminlarning ma’no va mavzu guruhlari, grammatik tuzilishi va yasalishi, taraqqiyot yo‘li va boyish manbalari haqida nazariy masalalari ham ishlab chiqildi.
Ulug‘ Tursunov, birinchilardan bo‘lib, o‘zbek tili terminologiyasi masalalariga oydinlik kiritishga harakat qildi va ushbu masalaga bag‘ishlab asarlar yozdi: «Til-terminologiyada burjuaziya intilishlariga qarshi», «O‘zbek terminologiyasi masalalari», «Terminologiya masalalari», «O‘zbek adabiy tilida so‘z-terminlar tanlash prinsiplari» kabilar. Bu asarlarda terminlarni hosil qilish, to‘plash, tartibga solish, unifikatsiyalash va nashr etish sohasidagi turli xil qarashlar va tushunchalar haqida mulohaza yuritiladi. Bundan tashqari, terminologiya sohasida ro‘y bergan va ro‘y berayotgan chalkashliklar yaqqol ko‘zga tashlana boshlashi ta’kidlanadi. Masalan, bir tushunchaning turlicha atala va yozila boshlashi; aniq va ixcham terminlar o‘rniga uzundan uzoq izohlarning berilishi; termin yaratishda ona tili imkoniyatlaridan kam foydalanish; o‘zbek terminologiyasini boyitishdagi manbalardan biri tashqi omilga turlicha yondashish faktlari mavjudligi ko‘rsatildi.
Prof. U.Tursunovning terminologiya masalalariga baqishlangan asarlarida ikki muammo alohida o‘rin tutadi: 1. Terminlarning qo‘llanilishi. 2. Terminologiyaning boyish manbalari.
Terminlar qo‘llanilishi haqida fikr yuritar ekan prof. U.Tursunov ularni uch guruhga ajratib tahlil qiladi: a) bir sohada qo‘llaniladigan terminlar; b) har xil sohada qo‘llaniladigan terminlar; v) termin ham oddiy so‘z sifatida qo‘llaniladigan terminlar. Prof. U.Tursunov asarlarida o‘zbek tili terminologiyasining boyish manbalari batafsil yoritilgan. O‘z asarlarida U.Tursunov o‘zbek tili terminologik tizimining ichki va tashqi manbalar hisobiga rivojlanishi haqida ma’lumot beradi. O‘zbek tili terminologik tizimlarining rivojlanishi, shakllanishi va takomillashuvida shu tilning ichki imkoniyatlari asosiy rolni o‘ynaydi. Chunki 10
hayotda ro‘y berayotgan ulkan o‘zgarinshlar, fan va texnika hamda madaniyatning rivojlanishi tilning
ichki imkoniyatlaridan maksimal foydalanishni taqozo etadi. Har bir tilda bo‘lganidek, o‘zbek tilida ham u yoki bu tushunchani ifodalash uchun bir qancha usullardan foydalanadilar. Ular quyidagilardan iborat: 1.
2.
Terminlarning morfologik usul bilan yasalishi. 3.
Terminlarning sintaktik yo‘l bilan yasalishi. Qator terminologik sistemalarda semantik yo‘l bilan termin yasashdan unumli foydalanib keladilar. Chunki semantik so‘z yasash terminologiyada amal qilinadigan doimiy va an`anaviy yo‘ldir. Terminlarni tekshirish jarayonida qator leksik qatlamlar semantik o‘zgarish tufayli terminologik sistemadan joy olishi mumkinligini ko‘rsatdi. Ular biror ma’noni ifodalash uchun xizmat qiladigan o‘zbek tilining odatdagi so‘zlaridir. Ulardan termin sifatida foydalanadilar: 1.
pichoq kabilar. 2.
Odam yoki hayvon a’zolarining nomlari: barmoq, tirnoq, quloq, bo‘g‘iz, qanot kabilar. 3.
4.
Texnikaga oid bo‘lmagan so‘zlar: kalit, burqi, pona, payvandlash kabi texnik termin sifatida qo‘llaniladi. Sanab o‘tilgan odatdagi so‘zlarni termin deb qabul qilinar ekan, o‘sha so‘z ifodalaydigan tushuncha belgilari yoki ma’nolaridan bittasi termin anglatishi lozim predmetning biror muhim belgisini ifodalashi lozim. Bunday so‘zlar termin bo‘lishi uchun ular olimlar tomonidan ta’riflanadi va mantiqan qanday ma’no anglatishi chegaralab ko‘rsatiladi. Shundan so‘ng qaysi sohaning termini ekanligi qayd etiladi. So‘zning semantik taraqqiyoti tilda yangi so‘zning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi va util terminologiyasini boyitishga xizmat qiladi. Morfologik usul bilan
11
termin yasashda o‘zak-negizga so‘z yasovchi qo‘shimchalar qo‘shiladi. Bunday termin yasash o‘zbek tilida eng mahsuldor usuldir. Terminlarni yasashda -gich (-qich, -qich, -kich), -soz, -ma, - lik, -sh(-ish), -lash, -cha, -chi affikslari faol ishtirok etadi: chang ajratgich, em buqlatgich; mashinasoz, asbobsoz; moslama, tirkama; temirchilik, mashinistlik; burq’ilash, payvandlash; bakcha, vagoncha; aniqlovchi, to‘ldiruvchi kabilar. O‘zbek tili terminologiyasida yakka so‘zli terminlarga nisbatan sintaktik usul bilan yasalgan terminlar ancha salmoqli o‘rinni egallaydi. Buning sababi shundaki, sintaktik usul bilan yasalgan terminlar barcha tillarda bo‘lganidek, o‘zbek tilida ham muhim nominativ manba sanaladi. Ma’lumki, har bir til o‘ziga xos grammatik qonuniyatlar asosida ish ko‘radi. Terminlar tuzilish materiali, ya’ni qanday so‘zlardan tashkil topganiga qarab bir necha xil bo‘lishi mumkin: Ot+ot tipidagi terminlar: samolyot borti, bug‘ mashina, shamol tegirmon, moy juvoz, temir qopqoq, arava gupchagi, radioning qulog‘i, samolyotning parragi kabilar. Nisbiy sifat+ot tipidagi terminlar: motorli qayiq, parrakli samolyot, magnitli diska, tirkama plug, halqasimon zichlagich kabilar. Sifatdosh+ot tipidagi terminlar: o‘ta sezgir apparat, sezgir asbob, o‘zi yurar mashina, pilla tortadigan avtomat, qirquvchi asbob, yurgizuvchi aravacha kabilar. O‘zbek terminologiyasining tashqi manbalar hisobiga boyishi. Hozirgi o‘zbek terminologiyasini yaratishda boshqa tillardan olib foydalaniladigan leksik material etimologik jihatdan ikki guruhga bo‘linadi: 1.
bo‘lgan so‘zlar yordamida termin yasash ko‘proq davlatni boshqarish, ta’lim- tarbiya va fan, madaniy qurilish sohalariga oid bo‘lib, ular XX asrning boshlaridan uning 90-yillarigacha yaratilgan, ularning umumiy miqdori, deyarli, bir nuqtada saqlandi. XX asrning 90-yillaridan so‘ng islomiy leksikaning hajmi ko‘paydi. Chunonchi nur, hujayra, davlat, huquq, moliya mudofaa, sanoat,
12
ittifoq, millat, ma’rifat, maorif, doira, markaz, nisbat, isbot, san`at kabilar arab tilidan; barg, dastgoh, ohang, rang, poydevor kabilar fors-tojik tilidan kirgan so‘zlardan hosil bo‘lgan terminlar sanaladi. 2.
Rus tilida qo‘llaniladigan so‘zlar. Rus tilida o‘zlashtirilgan terminlarning ba’zilari etimologik jihatdan rus tiliga boshqa tillardan kirgan baynalminal terminlardir. Masalan: parovoz, teploxod, samovar, samolyot, minor, gamma, tsilindrlar, bruslar, basketbol korzinasi so‘zlari ruscha; omonim, sinonim, metafora, vergul, metonimiya, sinekdoxa so‘zlari grek-lotincha asosda shakllangan. Xullas, o‘zbek terminologiyasi haqidagi prof. U.Tursunovning fikrlari bugungi tilshunosligimiz uchun ham muhim ahamiyat kasb tadi. K.M.Musayev terminologiyani tilning leksikasi sifatida go‘yo bir shaharga qiyoslaydi. Uning fikricha, terminologiya yagona reja asosida qurilsa-da, lekin birdaniga barpo etilmaydi. U tarixiy shart-sharoit asosida shakllanadi, uni yaratishda har xil avlodga mansub bo‘lgan turli me`morlar, loyihachilar, kashfiyotchilar ishtirok etadi. Ular har bir qurilayotgan inshootni yaxshi o‘rgangan holda barpo etadilar. Terminologiyani tartibga solishdagi o‘ziga xos murakkablik ham shu bilan belgilanadi 1 . Shu bilan birga N.A.Baskakov 2 , N.K.Dmitriyev 3 , F.S.Faseyevlarning 4 ,
B.U.Oruzbayeva 5 , R.A.Urekenova 6 , M.Sh.Gasimovning 7 ishlarini ko‘rsatish mumkin. Ilmiy adabiyotlarda barcha tillardagi sohaviy terminologiyalar uchun umumiy bo‘lgan quyidagi jiddiy kamchiliklarni ko‘rsatib o‘tilgan: terminlarning ko‘p ma’noliligi; terminlar sinonimiyasi; ma’lum bir tushunchani ifodalashga
1 Qarang: Musaev K.M. Formirovanie, razvitie i sovremennыe problemы terminologii. – M.: 1986. -S.163. 2 Baskakov N.A. Sovremennoe sostoyanie terminologii v yazikax narodov SSSR. – M., 1959. – 27 s. 3 Dmitriev N. K. Grammaticheskaya terminologiya v uchebnikax rodnogo yazыka. – M.: APN RSFSR, 1955. 4 Faseev F.S. Tatar telende terminologiya. – Kazan, 1969. 5 Oruzbaeva B.U. Slovoobrazovanie v kirgizskom yazike. – Frunze, 1964. 6 Urekenova R.A. Obrazovanie terminov v kazaxskom yazike. – Alma-ata, 1980. 7 Gasimov M. Sh. Osnovi terminologii azerbaydjanskogo yazika: Avtoref. dis. ... d-ra filol. nauk. – Baku, 1972; Azerbajchan dili terminolokijasinin asaslari. – Baku: elm, 1973. 13
xizmat qiluvchi terminning anglatishi lozim bo‘lgan tushuncha mohiyatiga uyg‘un bo‘lmasligi; terminning ko‘p komponentlardan iborat bo‘lishi va natijada, uni qo‘llashdagi noqulaylik; termin talaffuzining noqulayligi (bunday terminlar ikki sababga ko‘ra vujudga keladi: 1) asosiy terminni yaratishda uning derivatlilik imkoniyatlari etarlicha inobatga olinmaydi; 2) xorijiy terminni o‘zlashtirishda unga jiddiy e`tibor bilan qarab, tanqidiy yondoshilmaydi); terminologiyani keragidan ortiq miqdorda xorijiy terminlar bilan to‘ldirib tashlanishi; termin yaratilishida u anglatishi lozim bo‘lgan tushuncha mohiyati bilan o‘zaro batartiblik (sistemalilik)ning etishmasligi kabilardir 1 .
Ma’lumki, har bir fan sohasining rivojlanish va takomillashuv darajasi shu soha terminologiyasining qay darajada taraqqiy etganligi, shuningdek, tartibga solinganligi kabi belgilar bilan ham uzviy bog‘liqdir 2 . Chunki ilmiy adabiyotda qo‘llanadigan termin yoki uning ifoda shakli aniq va ravshan bo‘lmas ekan, unda, albatta, chalkashlik, noaniqlik kabi salbiy holatlar saqlanib qolaveradi. Shu bois, V.P.Danilenko ta’kidlaganidek, har bir fan yoki sohaning taraqqiyot ko‘rsatkichi shu
soha terminologiyasining «qat`iy ilmiy
terminologiya»ga ega ekanligi bilan ham belgilanadi. V.P.Danilenko bu erda «qat`iy ilmiy terminologiya» tushunchasini biron bir sohaviy terminologiyaning mazkur fan sohasi taraqqiyoti bilan uyg‘unlashuvi, sohaviy terminologiyaning ayni sohaga oid tushunchalarni ifodalashdagi hamohangligi, yaratilgan va muomalada bo‘lib turgan terminologiyaning muayyan fan tili bilan mos kelishi kabi holatlarni nazarda tutadi 3 .
Terminlarning «aniqligi va qat`iylashishi shu millatning fani, maorifi, madaniyati darajasini ko‘rsatadi. Atamalarning rivojlanishi, tartibga solinishi fanning har xil sohalarida turlicha bo‘lib, ma’lum fanning taraqqiyotiga bog‘liq. Bu taraqqiyot to‘xtovsiz bo‘lgani uchun yangi atamalarning kelib chiqishi, tartibga tushishi ham uzluksiz bo‘ladi. Umuman, ona tilida atamalarning puxta
1 Qarang: Lotte D.S. Osnovi postroeniya nauchno-texnicheskoy terminologii. – M.: Izd-vo AN, 1961. – S.7-8. 2 Qarang: Nurmonov A. va boshq. Hozirgi O‘zbek adabiy tili. –T.: Sharq, 2002. –B. 62-63. 3 Qarang: Danilenko V.P. Russkaya terminologiya: Opit lingvisticheskogo opisaniya. -M.:Nauka, 1977. -S.157. 14
ishlanishi, tartibga solinishi darslik va qo‘llanmalar tuzish uchun ham, ona tilida dars olib borish uchun ham zarur bo‘lgan manbadir. Atamalarning ishlanmaganligi va tartibga solinmaganligi nutq uslubiga ham ta’sir ko‘rsatadi» 1 . O`zbek terimnologiyasida o`tgan asrning 50-yillaridan keyin qator salmoqli ilmiy ishlar amalga oshirilganligi, ya`ni nomzodilik va doktorlik dissertatsiyalari yoqlanganligi, monografiyalar va risolalar chop etilganligi, yuzlab maqolalar e`lon qilinganligi ma`lum. Bu borada Nasim Mamatovning “O`zbek paxtachilik terminologiyasi” (1955), Sobirjon Ibrohimovning “Farg`ona shevalarining kasb-hunar leksikasi”(1959) kabi ishlarini atab o`tish o`rinli. Saidolim Usmonovning “O`zbek terminologiyasining ba`zi masalalari” (1968) va boshqa tadqiqotlar terminologiya sohasida olib borilgan samarali ishlar deyish mumkin. O`zbek tili terminologiyasining rivojiga salmoqli hissa qo`shgan olimlardan biri professor Renat Doniyorov hisoblanadi. Uning “O`zbek tili texnik terminologiyasining ayrim masalalari” (1977) kitobida o`zbek tili texnik terminologiyasini tartibga solish, undagi qator chalkashliklarning oldini olish kabi masalalar o`rin olgan. Mazkur ish texnik terminologiyani tadqiq qilish ishiga katta hissa bo`lib qo`shildi deyish mumkin. N.Ikromova o`zining “O`zbek taomlari leksikasi” ishida esa o`zbek taomlari nomlarining lisoniy xususiyatlari haqida so`z yuritadi.
Shu bilan birga, o`zbek tili leksikasi masalalari “Hozirgi zamon o`zbek tili” 2 , “Hozirgi o`zbek adabiy tili” 3 kabi tadqiqotlar va darsliklarda ham o`z ifodasini topgan. 1981-yilda O`zFA Til va adabiyot institutining bir guruh tilshunos olimlari tomonidan “O`zbek tili leksikologiyasi” nomli yirik ish maydoniga keldi.
O`zbek tilshunosligida ona tili leksikasining o`rganishga bag`ishlangan ayrim monografiyalar chop etildi. Bu o`rinda B.Bafoyev (Navoiy asarlari
1 Abdurahmonov G‘., Mamajonov S. O‘zbek tili va adabiyoti.-T.: O‘zbekiston, 2002.-B. 84-85. 2 Tursunov U. Muxtorov J, Rahmatullayev Sh. Hozirgi o`zbek tili (morfologiya, leksika). – Toshkent, 1971. 3 Shoabdurahmanov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyarov X. Hozirgi o`zbek adabiy tili. – Toshkent, 1980. 15
leksikasi, Toshkent, 1983.) va E.Begmatovlarning (Hozirgi o`zbek adabiy tilining leksik qatlamlari. Toshkent, 1985.) monografiyalarni ko`zda tutamiz.
O`zbek tilshunosligida leksik qatlamlarni qiyosiy o`rganish masalalari bo`yicha ham ancha ishlar qilinganini kuzatish mumkin. Bu borada I.Ismoilovning 1966 yilda nashr ettirgan monografiyasi muhim ishlardan biri sanaladi. 1 Muhimi shundaki, mazkur ishda o`zbek va uyg`ur tillardagi qon- qorindoshlik terminlarilarining paydo bo`lishi va amalda qo`llanish me`yorlari atroflicha tahlil etilgan. D.X.Bazarova va K.Sharipovalar tomonidan “O`rta Osiyo va Qozog`iston turkiy tillari leksikasining taraqqiyoti” deb nomlangan yirik tadqiqot maydonga kelganligini ham ta`kidlash o`rinli. Unda Markaziy Osiyo hududidagi turkiy tillarda qo`llanilgan zoologik terminlar tadqiqot obyekti qilib olingan. 1990-yili I.Ismoilov, K.Meliyev, M.Saparovlar tomonidan “O`rta Osiyo va Qozog`iston turkiy tillar leksikasidan tadqiqot” nomli ish maydonga keldi. Ushbu tadqiqot ham turkiy tillar leksikasini qiyosiy rejada tahlil qilishga bag`ishlangan muhim ishdir. Unda “O`rta Osiyo va Qozog`iston hududidagi turkiy tillar so`z boyligining maxsus atamalari - uy-ro`zg`or buyumlari, mevali daraxt va poliz ekinlari nomlari qiyosiy-tarixiy jihatdan yoritilgan. H.Dadaboyevning “XI-XI U asrlar turkiy tillar yozma yodgorliklaridagi ijtimoiy-siyosiy va sotsial iqtisodiy terminologiya” 2 mavzusida yaratilgan tadqiotida o`zbek tilidagi, jumladan, turkiy tillardagi ijtimoiy-siyosiy va sotsial- iqtisodiy terminologiyaning paydo bo`lishi va tilda qo`llanish mummolari atroflicha o`rganilgan. Unda ayniqsa, O`rta Osiyo hududidagi turkiy xalqlar tillaridagi yurt, ulus, balыq (“shahar” ma`nosida), yasaq (“huquq, qonun” ma`nosida), ordu, qazi, og`riliq, jaza, yug`rush (“vazir” ma`nosida) kabi yuzlab ijtimoiy-siyosiy terminlar ishlatilganligi, Mahmud Qoshg`ariyning “Devonu lug`otit turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadug`u bilig”, Ahmad Yugnakiyning “Hibat al-haqoyiq”, Zamaxshariyning “Muhaddimat al adab”, Sayfi Saroiyning
2 H.Dadaboyev. XI-XI U asrlar turkiy tillar yozma yodgorliklaridagi ijtimoiy-siyosiy va sotsial-iqtisodiy terminologiya . –Toshkent, 1991. 16
“Guliston bi-t-turkiy”, Qutbning “Xisrav va Shirin”, Rabg`uziyning “Qissasi Rabg`uziy” kabi asarlaridan olingan terminlar misollar bilan isbotlab berilgan. Shu bilan birga, terminlarning paydo bo`lish tarixiga, ularning yasalish qonuniyatlariga hamda boshqa tillardan o`zlashtirilgan terminlar hisobiga boyishi masalalariga ham alohida e`tibor berilgan.
Mustaqillik yillarida ham terminologiya masalalari tilshunos olimlarning nazaridan chetda qolmada, albatta. Bu davrda terminlarga xos xususiyatlarni yangi aspektda tadqiq qilish ko`zga tashlanadi. Jumladan, Pardayeva I. (O`zbek tilining zargarlik terminologiyasi: nomzod diss.), N.Usmonov (O`zbek tilining pedagogik terminologiyasi: nomzod.
diss.) A.Plexanova (Ma`naviy qadriyatlarni ifodalovchi leksemalarning funksional semantik va lingvistik xususiyatlari), F.Xalilov (Rus va o`zbek tillarida astronomik terminlarning so`z yasash aspekti), L.Abdullaeva (Xalqaro aloqalar leksikasi sferasi (o`zbek va rus tillari materiallari misolida), 3.Mirxoliqov (O`zbek tilida baliq nomlarining lug`aviy-ma`noviy va grammatik xususiyatlari: nomzod diss.), M.Saidova (Namangan shevalaridagi qarindoshlik terminlarining leksik-semantik tahlili: nomzod. diss.), A.To`raxojayeva (Mustaqillik sharoitida o`zbek tili
ijtimoiy-siyosiy leksikasining taraqqiyoti) va boshqa tilshunoslarning nomzodlik ishlarida sohalar terminologiyasining o`ziga xos lisoniy xususiyatlari o`z aksini topgan.
17
Yüklə 342,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|