Akademik Yazi Üzr? B?l?dçi
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
40
Sitatg ətirmə - Vasitəsiz nitq 7 Mü əllif nitqi vasitəsiz nitqdən əvvəl, vasitəsiz nitqdən sonra və vasitəsiz nitqin arasında işlənə bilir. Vasit
əsiz nitqin işlənmə yerindən asılı olaraq aşağıdakı durğu işarələrindən istifad
ə olunur: 1. Vasit əsiz nitq müəllifin sözlərindən sonra işləndikdə dırnaq içərisinə alınır və ondan
əvvəl (müəllifin sözlərindən sonra) qoşa nöqtə qoyulur; məs.: Siz dediniz: “Ölüm nədir ki, bütün ucalıqları məhv edir?” (Ordubadi) M: “V?” Dialoq şəklində işləndikdə dırnağa ehtiyac olmur, vasitəsiz nitqdən əvvəl tire işarəsi qoyulur: Yeyib-iç əndən sonra Bəndalı yüzbaşı dedi: - Hə, qardaşoğlu, indi danış görək hansı qohumlardansınız. (İ.Əfəndiyev)
2. Vasit əsiz nitq müəllifin sözlərindən əvvəl işləndikdə müəllif sözlərindən əvvəl tire işarəsi, vasitəsiz nitqin sonunda isə intonasiyadan asılı olaraq sual işarəsi, nida işarəsi və ya vergül qoyulur.Məsələn:“Əmirin vəziyyətini möhkəmlətmək üçün düz ələn bu macəra çox da uzun sürməz!” - deyənlər də var idi. (M. Ordubadi) “V!” - m. Vasit əsiz nitq dialoq şəklində verildikdə dırnaq lazım olmur, vasitəsiz nitqdən əvvəl tire, sonra vergül və tire qoyulur.Məsələn: - O, dünyanın ən nadir çiç
əklərindən çəkilib, - deyə qarı cavab verdi. (İ.Əfəndiyev) -V,-m. Bu cür cüml ələrdə vasitəsiz nitqdən sonra onun öz intonasiyasından asılı olaraq, nida v
ə ya sual işarələri də qoyulur. Məsələn: nümunə 1. -Elə söhbət də bundadır da, ay yetim! - o (Əlabbas) yaxınlaşıb mənim çarpayımın yanında durdu. (Ə.Əylisli) -V! - m. 2.-Düz deyirəm də! Düz demirəm? - bunu otağın o başından Əlabbas ya məndən, ya da elə özündən soruşurdu.(Ə.Əylisli) -V? - m. 3.Mü
əllifin sözləri vasitəsiz nitqin arasında işləndikdə ondan əvvəl ikinci bənddə qeyd edil ən işarələrdən istifadə edilir; müəllifin nitqindən sonra isə iki hal müşahidə olunur: a) mü əllifin sözlərindən sonra vergül və tire qoyulur: “Gözəl Səba, - dedi,- sən 7 Bu bölmə Kazımov, Q.Ş. (2000).Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Ali məktəblər üçün dərslik, Bakı,"Ünsiyyət"-dən götürülmüşdür.
41
m əni bu xidmətinlə minnətdar edirsən.” (M.Ordubadi) “V,-m,-v” b) mü əllifin sözlərindən sonra nöqtə və tire qoyulur: -B əli, qibleyi-aləm! - deyə Ballı qarı ah çəkdi.-Mən anayam. (İ.Əfəndiyev) -V! - m.- V 4. Üçüncü b ənddəki misaldan fərqli olaraq, vasitəsiz nitq müəllifin sözlərinin arasında işlənir və bu zaman vasitəsiz nitqdən əvvəl qoşa nöqtə və tire, vasitəsiz nitqd ən sonra onun intonasiyasına uyğun olaraq vergül, nida və ya sual işarəsi v ə tire qoyulur. Məsələn: Qarı: -Mən anayam,-dedi və bir qab su alıb taxt-rəvanın qarşısında yerə çökdü. (İ.Əfəndiyev) M:- V,-m. Bu cür hallarda vasit əsiz nitq dırnaqda verildikdə bütün işarələr olduğu kimi saxlanmaqla yalnız vasitəsiz nitqdən əvvəl tire qoyulmur. Məsələn: Atabəyin marağı daha da artdı və qəlbində: “Belə bir qızı əldə etmək zəngin bir məmləkət əldə etməkdən daha qiymətlidir,”-dedi. (M.Ordubadi) M: “V”,-m. 5.Vasit
əsiz nitq ilə müəllifin sözləri bir-birini ardıcıl şəkildə əvəz edə bilir. Bu zaman dialoq nitqind ə yuxarıda qeyd edilən durğu işarəsi qaydalarından istifadə edilir. M əsələn: 1. Taygöz Yusif bir daha yerə qədər təzim edib: -Qibleyi-aləm, - dedi,- m ən aciz Yusif sənin sadiq qulunam.(İ.Əfəndiyev) M:- V,-m,-v. 2. Əmir onun
əlindən tutub: -Kömək et! - dedi.-Hadisələr, fitnələr mənim ətrafımı alıb. (Ordubadi) M:-V!-m.-V. Mü əllif nitqi ilə vasitəsiz nitqin bu cür düzülüşü “deyə”,“soruşduqda”, “dedikdə” tipli fe li bağlamaların köməyi ilə iki müxtəlif müəllifin də dediklərini əlaqələndirə bilir. M əsələn: Fəxrəddin Nizaminin qulağına pıçıldayıb: -Hərgah məsciddə bizd ən bi’ət almaq istəyərlərsə, təklifimiz nədir? - deyə soruşduqda, Nizami: - Baxıb görək fərmanda nə yazılır, o zaman təklifimiz aydınlaşar,-dedi. (Ordubadi) M:-V?-m, M: -V,- m. Yaxud: Əmir təəccüblə: -İnana bilmirəm,-dedikdə, vəzir öz fikrini bir daha açıq dedi: -Siz ə gətirilən məktubun Fəxrəddin tərəfindən yazıldığı şübhəsizdir. (Ordubadi) M:-V,-m,m:-V. Vasit əsiz nitq yalnız özgəsinin sözlərindən deyil, müəllifin öz nitqindən, öz düşüncəsindən də ibarət olur. Bəzən müəllif özünün keçmişdə söyləmiş olduğu fikri yada salır. Məsələn: “İnsan qanadsız quşdur,-deyə mən düşünürdüm, - srağagün bu vaxt biz,-mən, körpüsalanlar, bir də Adil Zoğallı meşəsindəydik. Q ərib də yaralanmamışdı...” “Qərib də yaralanmamışdı...” deyə mən öz-özümə t əkrar etdim. (İ.Əfəndiyev) 42
Vasit
əsiz nitq sadə və mürəkkəb, cüttərkibli və təktərkibli, müxtəsər və geniş, bütöv v
ə yarımçıq cümlə şəklində ola bilir, elliptik cümlədən, hətta üzvlənməyən cüml
ədən də ibarət olur. Bir cümlədən ibarət olduğu kimi, bir neçə cümlənin birliyi, bir sintaktik bütöv şəklində də qurulur.Məsələn: 1. Firdovsi deyirdi ki: “Qara qarğanın yumurtasını cənnətdəki tovuzun altına qoyasan, yumurtadan çıxdığı zaman onu cənnət əncirlərinin danələri ilə bəsləyəsən, yenə o böyüdükdə qarğa balası olacaqdır. Cənnət tovuzuna isə quru bir zəhmət qalacaqdır.” (M.Ordubadi) 2.
G əzdiyi yerlərdə, keçirdiyi məclislərdə Nəsimiyə həmişə bir sual verirdilər: “Fəzlin siması necədir?” Nəsimi də həmişə eyni cavabı verib: "Fəzlin siması t əsvirə gəlməz”, -deyirdi. (İ.Hüseynov). 3. -Deyəsən, külqabıdan xoşunuz gəlir, Mirz ə. Buyurun, qurbandır sizə... Mirzə Manaf özünü güc-bəla ilə ələ alıb:-Yox! - dedi. Amma t əzə müdir, deyəsən, inanmadı: -Çəkənsiz, Mirzə? Mirzə Manaf: - H ərdən birin, -dedi. (Ə.Əylisli) Vasit əsiz nitqdə əvəzliklər müəllif nitqinin deyil, vasitəsiz nitqin öz tələbləri əsasında işlənmiş olur.Məsələn: Anam dedi: -Siz heç kasıblardan pul-zad da almırsınız. Doktor dedi:-Mən sizin xalqınızı sevirəm. (İ.Əfəndiyev) Vasit əsiz nitqdə canlı danışıq dilinə xas olan bütün elementlərdən - ara sözl ərdən, xitablardan, nidalardan, ədatlardan geniş istifadə edilir (misallara bax). Özg ə nitqinin yalnız məzmununun verilməsinə vasitəli nitq deyilir. Vasitəsiz nitq vasit əli nitqə çevrilərkən tamamlıq budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlə əmələ g əlir. Məsələn: Çoban Mahmud dedi: -Xanım, mən çobanam, ev işi bacarmaram. (İ.Əfəndiyev) - Çoban Mahmud dedi ki, o, çobandır, ev işi bacarmaz. Vasit
əli nitqdə özgə nitqinin fonetik, leksik, qrammatik xüsusiyyətlərində, hətta intonasiyasında da dəyişikliklər edilir, onun yalnız məzmunu saxlanılır. Məsələn: S əkinə nənə kişi kimi gurultulu səslə onlara tərəf qışqırdı: - Ehey, ey selbasarlılar, cahıllar obada yoxdur deyin kişiləşmisiniz? (İ.Əfəndiyev) - Səkinə n ənə kişi kimi gurultulu səslə onlara tərəf qışqırdı ki, cahıllar obada yoxdur deyin kişiləşibsiniz? Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|