Akrom abbasovich karimov, farxod rashidovich islomov, anvar ziyadullaevich avloqulov

 
10.3. Auditorlik tekshiruvini rejalashtirish 
Rejalashtirish audit o’tkazishning boshlang’ich bosqichi hisoblanib, audit 
o’tkazishning kutilayotgan hajmi, jadvallari va muddatlarini ko’rsatgan holda 
auditorlik tashkiloti tomonidan auditning umumiy rejasini ishlab chiqishdan, 
shuningdek, auditorlik tashkiloti tomonidan xo’jalik yurituvchi sub’ektning 
moliyaviy hisoboti to’g’risida xolis va asosli fikr shakllantirilishi uchun zarur 
bo’lgan auditorlik rusum-qoidalarini amalga oshirish hajmi, turlari va izchilligini 
belgilaydigan auditorlik dasturini ishlab chiqishdan iborat bo’ladi. 
Auditni rejalashtirishni auditorlik tashkiloti auditni o’tkazishning umumiy 
qoidalariga, shuningdek quyidagi xususiy qoidalarga muvofiq o’tkazishi kerak, 
ya’ni: 
Auditni rejalashtirishning asosiy tamoyillari
 
komplekslilik 
uzluksizlik 
 
maqbullik 

---

252 
Auditni rejalashtirishning kompleksliligi qoidasi birlamchi rejalashtirishdan 
boshlab auditning umumiy rejasi va dasturini tuzishga qadar rejalashtirish barcha 
bosqichlarining o’zaro bog’langan va uyg’un bo’lishi ta’minlanishini taqozo etadi. 
Auditni rejalashtirishning uzluksizligi qoidasi auditorlar guruhiga o’zaro 
bog’langan topshiriqlarni belgilash va rejalashtirish bosqichlarini muddatlar hamda 
xo’jalik yurituvchi turdosh sub’ektlar (alohida balansga ajratilgan tarkibiy 
bo’linmalar, filiallar, vakolatxonalar, shu’ba jamiyatlar) bo’yicha balansda o’z 
ifodasini topadi. Audit uzoq vaqt davriga rejalashtirilganda xo’jalik yurituvchi 
sub’ektning auditorlik kuzatuvi bir yil davomida amalga oshirilsa, auditorlik 
tashkiloti 
xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliya-xo’jalik faoliyatidagi 
o’zgarishlarni va oraliq auditorlik tekshiruvlar natijalarini hisobga olgan holda 
auditni o’tkazish reja dasturlariga o’z vaqtida tuzatishlarni kiritishi kerak bo’ladi. 
Auditni rejalashtirishning maqbulligi qoidasi shundan iboratki, rejalashtirish 
jarayonida auditorlik tashkiloti auditorlik tashkilotining o’zi belgilagan mezonlar 
asosida audit umumiy rejasi va dasturining maqbul variantini tanlash imkoniyati 
uchun rejalashtirishning variantliligini ta’minlashi kerak. 
Auditni rejalashtirish paytida auditorlik tashkiloti quyidagi asosiy 
bosqichlarni ajratishi kerak: 
1. Dastlabki rejalashtirish. 
2. Auditning umumiy rejasini tayyorlash va tuzish. 
3. Audit dasturini tayyorlash va tuzish. 
Auditni samarali rejalashtirish uchun auditorlik tashkiloti xo’jalik yurituvchi 
sub’ekt rahbariyati bilan auditni o’tkazish bo’yicha asosiy tashkiliy masalalarni 
kelishib olishi kerak. 
Dastlabki rejalashtirish bosqichida auditor xo’jalik yurituvchi sub’ektning 
moliya-xo’jalik faoliyati bilan tanishishi va quyidagilar to’g’risida axborotga ega 
bo’lishi shart: 
– xo’jalik yurituvchi sub’ektning xo’jalik faoliyatiga ta’sir ko’rsatadigan, 
umuman, mamlakat (mintaqa)dagi va iqtisodiy vaziyatni va uning tarmoq 
xususiyatlarini aks ettiradigan tashqi omillar haqidagi; 

---

253 
– xo’jalik yurituvchi sub’ektning xo’jalik faoliyatiga ta’sir ko’rsa-tadigan, 
uning individual xususiyatlari bilan bog’langan ichki omillar haqidagi. 
Shu bilan birgalikda, auditor quyidagilar bilan ham tanishishi kerak: 
– xo’jalik yurituvchi sub’ektning tashkiliy-boshqaruv tuzilishi; 
– ishlab chiqarish faoliyatining turlari va ishlab chiqarilayotgan 
mahsulotlarning ro’yxati; 
– kapital tuzilmasi va aktsiyalar kursi; 
– mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasining o’ziga xosligi; 
– rentabellik darajasi; 
– xo’jalik yurituvchi sub’ektning asosiy xaridorlari va mahsulot etkazib 
beruvchilar; 
– tashkilot ixtiyorida qoladigan foydani taqsimlash tartibi; 
– mavjud sho’’ba va tobe korxonalar; 
– xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan tashkil etilgan nazorat tizimi; 
– xodimlarga ish haqi to’lashni shakllantirishning tamoyillari. 
Auditor xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy-xo’jalik faoliyatini audit 
qilishda muayyan axborotlarni olishi kerak. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt to’g’risida 
axborot olish manbalari quyidagilardir: 
– korxonaning Nizomi; 
– korxona ro’yxatdan o’tkazilganligi to’g’risida hujjatlar; 
– korxonaning kuzatuv va ijro organlari majlislari, aktsiyadorlar yoki shunga 
o’xshash boshqa boshqaruv organlari yig’ilishlarining bayonlari; 
– korxonaning hisob yuritish siyosatini tartibga soluvchi hujjatlar va unga 
kiritilgan o’zgartirishlar; 
– buxgalteriya hisoboti; 
– statistika hisobotlari; 
– korxona faoliyatini rejalashtirish hujjatlari (rejalar, smetalar, loyihalar); 
– korxonaning kontraktlari, shartnomalari, bitimlari; 
– auditor maslahatchilarining ichki hisobotlari; 
– ichki firma yo’riqnomalari; 

---

254 
– soliq tekshiruvlari materiallari; 
– sud da’volari materiallari; 
– xo’jalik yurituvchi sub’ektning ishlab chiqarish va tashkiliy tuzilishlarini 
tartibga soladigan hujjatlar, uning filiallari va shu’ba jamiyatlari ro’yxati; 
– xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati va ijrochi xodimlari bilan 
suhbatlardan olingan ma’lumotlar; 
– xo’jalik yurituvchi sub’ektni, uning asosiy uchastkalari, omborlarini 
ko’zdan kechirishda olingan axborot. 
Dastlabki rejalashtirish bosqichida auditorlik tashkiloti auditni o’tkazish 
imkoniyatini baholaydi. Agar auditorlik tashkiloti auditni o’tkazishni mumkin deb 
hisoblasa, u auditni o’tkazish uchun shtatni shakllantirishga o’tadi. 
Auditorlar guruhiga kiradigan mutaxassislar tarkibini reja-lashtirish paytida 
auditorlik tashkiloti quyidagilarni hisobga olishi shart: 
– auditning har bir bosqichi: tayyorgarlik, asosiy va yakunlash bosqichi ish 
vaqti byudjetini; 
– guruh ishining taxmin qilinayotgan muddatlarini; 
– guruhning miqdoriy tarkibini; 
– guruh a’zolarining mansab darajasini; 
–. guruh xodimlarining vorisligini; 
– guruh a’zolarining malaka darajasini. 
Audit umumiy rejasi va dasturini ishlab chiqishga kirisharkan, auditorlik 
tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub’ekt to’g’risidagi dastlabki bilimlarga, 
shuningdek, o’tkazilgan tahliliy rusum-qoidalarning natijalariga asoslanishi kerak. 
Tahliliy rusum-qoidalarni o’tkazish yordamida auditorlik tashkiloti audit 
uchun ahamiyatli bo’lgan sohalarni aniqlashi kerak. 
Tahliliy rusum-qoidalarning murakkabligi, hajmi va o’tkazish muddatlarini 
auditorlik tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliya hisoboti ma’lumotlarining 
hajmi va murakkabligiga qarab o’zgartirishi kerak bo’ladi. 
Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash jarayonida auditorlik tashkiloti 
xo’jalik yurituvchi sub’ektda amal qilayotgan ichki nazorat tizimining 

---

255 
samaradorligini baholaydi va ichki nazorat tizimi xatarini (nazorat xatarini) 
baholashni amalga oshiradi. Agar ichki nazorat tizimi noto’g’ri axborot paydo 
bo’lgani to’g’risida o’z vaqtida ogohlantirsa, shuningdek, noto’g’ri axborotni 
aniqlasa, uni samarador deb hisoblash mumkin. Ichki nazorat tizimining 
samaradorligini baholarkan, auditorlik tashkiloti auditorlik isbot dalillarining etarli 
miqdorini to’plashi shart. Agar auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotning 
ishonchliligi xususida etarli darajada ishonch hosil qilish uchun ichki nazorat 
tizimiga va buxgalteriya hisobi tizimiga asoslanishga qaror qilsa, u bo’lg’usi audit 
hajmini tegishli tarzda tuzatishi kerak bo’ladi. 
Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash paytida auditorlik tashkiloti 
moliyaviy hisobotni ishonchli deb hisoblash imkonini beradigan jiddiylik va 
auditorlik xatarining uning uchun maqbul darajasini belgilashi kerak. 
Auditorlik xatarini rejalashtirarkan, auditorlik tashkiloti, xo’jalik yurituvchi 
sub’ekt auditidan qat’i nazar, ushbu hisobotga xos bo’lgan moliyaviy hisobotning 
ajralmas xatari va nazorat xatarini belgilaydi. Belgilangan xatarlar va jiddiylik 
darajasi yordamida auditorlik tashkiloti audit uchun ahamiyatli cohalarni aniqlaydi 
va zarur auditorlik rusum-qoidalarini rejalashtiradi. Audit jarayonida rejalashtirish 
paytida belgilangan auditorlik xatari va jiddiylik darajasining o’zgarishiga ta’sir 
ko’rsatadigan holatlar yuzaga kelishi mumkin. 
Auditning umumiy rejasi va dasturini tuzarkan, auditorlik tashkiloti hisob 
axborotiga ishlov berish darajasini inobatga olishi kerak, bu ham auditorlik 
tashkilotiga auditorlik rusum-qoidalarining hajmi va tusini aniqroq belgilash 
imkonini beradi. 
Audit jarayonida auditorlik tashkilotida umumiy rejaning ayrim qoidalarini 
qayta ko’rish uchun asoslar paydo bo’lishi mumkin. Rejaga kiritilayotgan 
o’zgartishlarni, 
shuningdek, 
o’zgartishlar 
sabablarini 
auditor 
batafsil 
hujjatlashtirishi kerak. 
Umumiy rejada auditorlik tashkiloti auditni o’tkazish muddatlarini nazarda 
tutishi va auditni o’tkazish muddatlarini, hisobot (xo’jalik yurituvchi sub’ekt 
rahbariyatiga yozma axborot) va auditorlik xulosasini tuzishni nazarda tutishi 

---

256 
shart. Vaqt sarfini rejalashtirish jarayonida auditor quyidagilarni hisobga olishi 
kerak: 
– haqiqiy xarajatlar; 
– bundan oldingi davrda (takroriy audit o’tkazilgan taqdirda) vaqt sarfi hisob-
kitobi va uning joriy hisob-kitob bilan aloqasi; 
– jiddiylik darajasi; 
– auditorlik xatarlarining amalga oshirilgan baholari. 
Umumiy rejada auditorlik tashkiloti dastlabki tahlil natijalari asosida auditni 
o’tkazish usulini belgilaydi, ichki nazorat tizimining ishonchliligini, audit 
xatarlarini baholaydi. Tanlab audit o’tkazishga qaror qilingan taqdirda auditor 
auditorlik 
tanlamasini 
“Auditorlik tanlash” audit andozasiga muvofiq 
shakllantiradi. 
Boshqaruvni va bajarilayotgan audit sifatini nazorat qilishni rejalashtirishga 
doir qoidalar umumiy rejaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Umumiy rejada 
quyidagilarni nazarda tutish tavsiya qilinadi: 
- rahbarning reja bajarilishi va auditor assistentlari ishining sifati, ular 
tomonidan 
ish 
hujjatlari 
yuritilishi 
va 
audit 
natijalari 
tegishlicha 
rasmiylashtirilishini nazorat qilishi; 
- auditorlik guruhi rahbarining auditorlik rusum-qoidalarini amalda ro’yobga 
chiqarish bilan bog’liq uslubiy masalalarini tushuntirishi; 
- muayyan faktni baholashda auditorlik guruhi rahbari bilan uning oddiy 
a’zosi o’rtasida ixtiloflar paydo bo’lganda auditorlik guruhi a’zosi (ijrochi)ning 
alohida fikrini hujjatli rasmiylashtirish. 
Auditorlik tashkiloti umumiy rejada ichki audit rolini, shuningdek audit 
o’tkazish jarayoniga eksportlarni jalb etish zaruratini belgilaydi. 
Audit dasturi audit umumiy rejasini rivojlantirish hisoblanadi va audit rejasini 
amalda ro’yobga chiqarish uchun zarur bo’lgan auditorlik rusum-qoidalari 
mazmunining batafsil ro’yxatini o’z ichiga oladi. Dastur auditor assistentlari uchun 
batafsil yo’riqnoma bo’lib xizmat qiladi va bir vaqtning o’zida auditorlik tashkiloti 

---

257 
va auditorlik guruhining rahbarlari uchun ish sifatini nazorat qilish vositasi 
hisoblanadi. 
Auditor audit dasturini hujjatli rasmiylashtirishi, har bir bajariladigan 
auditorlik rusum-qoidasini raqam yoki kod bilan belgilashi kerak, toki auditor ish 
jarayonida o’zining ish hujjatlarida ularga havola qilish imkoniyatiga ega bo’lsin. 
Auditorlik dasturini nazorat vositalari testlari dasturi ko’rinishida va 
mohiyatiga ko’ra auditorlik rusum-qoidalari dasturi ko’rinishida tuzish kerak. 
Nazorat vositalari testlari dasturi ichki nazorat va hisob tizimining faoliyati 
to’g’risidagi axborotni yig’ish uchun mo’ljallangan harakatlar majmuining 
ro’yxatidan iborat. Nazorat vositalari testlarining maqsadi shundan iboratki, ular 
xo’jalik yurituvchi sub’ekt nazorat vositalarining jiddiy kamchiliklarini aniqlashda 
yordam beradi. 
Mohiyatiga ko’ra auditorlik rusum-qoidalari o’z ichiga buxgalteriya hisobida 
hisobvaraqlar bo’yicha oborotlar va saldo to’g’ri aks ettirilganligini batafsil 
tekshirishni oladi. Mohiyatiga ko’ra auditorlik rusum-qoidalari dasturi ana shunday 
aniq batafsil tekshirishlar uchun auditor harakatlari ro’yxatidan iborat bo’ladi. 
Mohiyatiga ko’ra rusum-qoidalar uchun auditor buxgalteriya hisobining ayni 
qanday bo’limlarini tekshirishini belgilashi va buxgalteriya hisobining har bir 
bo’limi bo’yicha audit dasturini tuzishi kerak bo’ladi. 
Auditni o’tkazish shartlari va auditorlik rusum-qoidalari na-tijalarining 
o’zgarishiga bog’liq holda audit dasturi qayta ko’rib chiqilishi mumkin. 
O’zgarishlarning sabablari va natijalari hujjatlashtirilishi kerak. Auditorlik 
dasturining har bir bo’limi bo’yicha auditorning ish hujjatlarida rasman aks 
ettirilgan xulosalari auditorlik hisoboti (xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatiga 
yozma axborot) va auditorlik xulosasini tuzish uchun fakt materiali, shuningdek, 
xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisoboti to’g’risida auditorning xolis 
fikrini shakllantirish uchun asos bo’lib hisoblanadi. 
Auditni rejalashtirish jarayoni tugaganidan so’ng audit umumiy rejasi va 
dasturi hujjatni rasmiylashtirilishi va ularga belgilangan tartibda viza qo’yilishi 
kerak. 

---

258