Aldegidral deb

ALDEGIDLAR

O
Aldegidral deb – tarkibida aldegid ^{C H} guruh tutgan organik moddalarga aytiladi.
Agar raiakal to’yingan bo’lsa ularning umumiy formulasi C_nH_2nO yoki C_nH_2n+1CNO (R-CNO) holida ifodalanadi.
Radikalga qarab esa ochiq zanjirli, halqali yoki atomatik, to’yinmagan va to’yingan bo’lishi mumkin.
Aldegid so’zi “Alcohol dehidro-renatus” so’zlarining qisqatrmasi bo’lib degidrogenlangan spirt ma’nosini anglatadi. Aldegid guruhdagi “C” va “O” atomlari sp² – gibridlanish holatida bo’ladi.

Nomenklatura va izomeriyasi

Formulasi	Tuzilishi	Tarixiy nomi	Ratsional nomi	Sistematik nomi
SN2O	NSHO	Chumoli aldegid	Formaldegid	Metanal
S2N4O	SH3-SOH	Sirka aldegid	Asetaldegid	Etanal
S3N6O	SH3-CH2-COH	Propion aldegid	Metil sirka aldegid	Propanal
S4N8O	SH3-CH2-CH2- COH SH3-CH-COH SH3	Moy aldegid	Etil sirka aldegid Dimetil sirka aldegid	Butanal 2-metil propanal
S5N10O	S-S-S-S-SON S-S-S-SON S	Valerian aldegid		Pentanal 3-metil butanal 2-metil butanal 2,2-dimetil butanal
S6N12O		Kapron aldegid		Geksanal
To’yinmagan aldegidlar
S8N11O	H-S C-(CH2)2- C=CH-CNO CH3			3-metil-2- gepten-6-inal
S5N6O2	ONC-CH=CH- CH2-CNO			2-pentendial
S7N6O	C6H5-CNO			benzoy aldegid
S8N8O	H3C-S6N4-SNO			n-toluil aldegid

Fizik xossalari: Chumoli aldegid (metanal) - utkir xidli, buguvchi gaz. Keyingi vakillari utkir xidli suyukliklar. Yukori vakillari - kattik moddalardir.

• 
  Aldegidlar molekular massasining ortishi bilan kaynash temperaturasi ko‘tariladi.
  
• 
  Normal tuzilishdagi aldegiding T_kay-shi, tarmoklangan zanjirli aldegidnikiga karaganda yukori buladi. M: moy aldegid 76°C da, izomoy aldegid esa 65°C da kaynaydi.
  
• 
  Aldegidlarda molekulalararo vodorod bog‘lanish bo‘lmaydi.
  
• 
  Kuyi vakillari suvda yaxshi erishiga sabab, eruvchi modda bilan erituvchi molekulalari urtasida vodorod boglanishning xosil bulishidir. Uziga xos ѐkimsiz xidga ega. - Aldegidlar organik erituvchilarda xam yaxshi eriydi. - S₉-S₁₀ tarkibli aldegidlar atirgul xidiga uxshash xushboy xidlidir.
  

Olinishi.

1. 
   Birlamchi spirtlarda aldegidlar olinadi: R-CH₂OH + SuO 2R-CNO + 2H₂O+ Cu
   

Oksidlovchilar - K₂Cr₂O₇ + H₂SO₄, KMnO₄, CrO₃, MnO₂, CuO va boshka moddalar ishlatiladi.

3CH₃-CH₂OH + K₂Cr₂O₇ + 4H₂SO₄ 3CH₃-CNO + K₂SO₄ + Cr₂(SO₄)₃ + 7H₂O

2. 
   (CH₃-COO)₂Ca + (HCOO)₂Ca 2CH₃-CNO + 2CaCO₃ Kalsiy asetat kalsiy formiat
   
3. 
   Cl ON
   
   1. 
      R-CH + 2H₂O R-CH + 2NSl R-SNO + N₂O Cl ON
      

b) R-CHCl₂ + 2NaOH 2NaCl + R-SNO

4. Rozenmud reaksiyasi

R-COCl + N₂ R-SNO + NSl (katalizator - Pd)

5. Reppe reaksiyasi

a) CN₂=SN₂ + SO + N₂ (100-200^oS, Ni, 150-250 atm) SN₃-SN₂-SNO R-CH₂-CH₂ + SO + N₂ (t^oS, Ni ѐki So, P) R-SN₃-SN₂-SNO
R-CH₂-CH₂ + SO + N₂ (t^oS, Ni ѐki So, P) R-SH(CN₃)-SNO

6. Kucherov reaksiyasi

HS CH + HOH → SN₃-SNO - aldegid (katalizator-Hg⁺² va N⁺)
SH₃-S CH + HOH → SN₃-SO-SN₃ - keton (katalizator-Hg⁺² va N⁺)

7. Etilenni tugridan tugri oksidlab olish:

2 SN₂=SN₂ + O₂ → 2SN₃-SNO (katalizator – PdCl₂)

8. 
   SN₃SOON + NSOON → SN₃SNO + SO₂ + N₂O
   

Kimyoviy xossalari.

Aldegidlar karbonil gruppasidagi kislorod atomi - xisobiga biriktirib olish va polimerlanish karbonil gruppasidagi vodorod atomi - xisobiga oksidlanish va kaytarilish reaksiyalariga kirishishadi.

1. 
   Biriktirib olish reaksiyalari: a) RSNO + H₂ R-CH₂OH (katalizator-Ni, t)
   

b) CH₃CNO + NaHSO₃ CH₃CH(ON)-SO₃Na bisulfit
v) RCNO + HCN RCH(ON)-CN kislota oksinitrillari g) spirtlar bilan asetallar xosil kiladi.
SN₃SNO + SN₃ON SN₃SN(ON)-OSN₃ + N₂O
Sirka aldegidining poluasetali SN₃SN(ON)-OSN₃ + SN₃ON SN₃SN(OSN₃)₂ + N₂O

2. 
   O‘rin olish reaksiyalari.
   
   1. 
      R-CNO + PCl₅ R-CHCl₂ + POCl₃
      

b) CH₃-CNO + NH₂-OH CH₃-CH=N-ON + H₂O
gidroksilamin sirka kislota oksimi v) H-CNO + H₂N-NH₂ H₂C=N-NH₂ + H₂O
chumoli gidrazoni
g) SN₃-SN₂-SNO + Br₂ SN₃-SN(Br)-SNO + HBr
2-brom propanal
α-galogen aldegidlar lakrimatorlar xisoblanadi. Lakrima – lot. «kuz ѐshi» demakdir. Chunki ularning bugi burun va kuzni yalliglantiradi.

3. 
   Kondensatsiya reaksiyalari:
   

a) Aldol kondensatsiya – ishkorning kuchsiz eritmasi tasirida, α-xolatda turgan vodorod atomi xisobiga boradi.
SN₃-SNO + SN₃-SNO SN₃-SN(ON)-SN₂-SNO
Aldol (3-oksibutanal)
b) Kroton kondensatsiya – aldollar kizdirilganda suv ajralib chikishi bilan boradigan reaksiya. Aldollar bekaror moddalar bulib kizdirilganda bir molekula suv ajratadi.SN₃- SN(ON)-SN₂-SNO SN₃-SN=SN-SNO + N₂O
Kroton aldegid (buten-2-al)
* Kroton kondensatsiya sirka aldegid gomologlari bilan oson boradi
SN₃-SN₂-SN₂-SNO + SN₃-SN₂-SN₂-SNO SN₃-SN₂-SN₂-SN=S-SNO + N₂O
butanal butanal S₂N₅
2-etilgeksen-2-al

4. 
   Oksidlanish reaksiyalari.
   

Aldegidlar oson oksidlanadigan moddalardir. Ular xatto xavo kislorodi ѐki kuchsiz oksidlovchilar Ag₂O va Cu(OH)₂ ta’sirida oson oksidlanadi.
a) Kumush kuzgu reaksiyasi – fakat aldegid gruppasiga xos reaksiya AgNO₃ + 3NH₄OH [Ag(NH₃)₂]OH + NH₄NO₃ + H₂O
Diamin kumush(I)-gidroksid
R-CHO + 2[Ag(NH₃)₂]OH + 2H₂O RCOONH₄ + 3NH₄OH + 2Ag↓
b) Mis kuzgu reaksiyasi - fakat aldegid gruppasiga xos reaksiya R-CHO + 2Su(OH)₂ RCOOH + 2CuOH↓ + H₂O
Sarik chukma 2CuOH Su₂O↓ Kizil chukma + H₂O
Formaldegid (chumoli aldegid) - utkir xidli, rangsiz, zaxarli gaz, suvda yaxshi eriydi. Uning suvdagi 40 % li eritmasi formalin deyiladi. Formaldegid -21^oS da kaynaydi, -92°C da kotadi (suyuklanadi).

Olinishi.

1. 
   2CH₃OH + O₂ 2HCHO + 2H₂O (xavo, T=300°C katalizator-Cu, Pt)
   
2. 
   SN₄ + O₂ NSNO + N₂O (600^oS, azot oksidlari)
   

Kimyoviy xossalari.

1. 
   Oksidlanish reaksiyalari.
   

a) H-CNO + Ag₂O H-SOON + 2Ag↓ „kumush kuzgu" b) N-SNO + 2Cu(OH)₂ H-COON + 2CuOH + H₂O
sarik 2CuOH Cu₂O↓ kizil + H₂O Bu reaksiyalar aldegidlarga sifat reaksiya xisoblanadi.


Feling suyukligi – Su(OH)₂ va vino kislotasining kaliy va natriyli tuzlari (NaOOS-SN(ON)-SN(ON)-SOOK) aralashmasi.

2. 
   Biriktirib olish reaksiyalari:
   

a) HSNO + H₂ CH₃OH (katalizator-Ni, t)
b) 6CH₂O + 4NH₃ 6H₂O + C₆H₁₂N₄ urotropin v) HCNO + HSO₃Na H₂C(ON)-SO₃Na
g) HCNO + HCN H₂C(ON)-CN

3. 
   Kanitsaro-Tishchenko reaksiyasi (reaksiya ishkoriy muxitda olib boriladi) NSNO + KON + NSNO CH₃ON + NSOOK
   
4. 
   Urin olish reaksiyalari.
   

a) H-CNO + PCl₅ H-CHCl₂ + POCl₃ b) H-CNO + H₂N-OH H₂C=N-ON + H₂O
chumoli oksimi v) H-CNO + H₂N-NH₂ H₂C=N-NH₂ chumoli gidrazoni + H₂O

5. 
   Kondensatlanish reaksiyasi.
   

a) HCNO + SN₃SOON CH₂=CH-CHO akrolein + H₂O (katalizator-Al₂O₃)
CH₂OH b) 3 HCNO + CH₃-COON HO-CH₂-C-CH₂OH
CH₂OH - Pentaeritrit

6. 
   Polimerlanish reaksiyasi.
   

a) trimerlanishi - 3 HCHO C₃H₆O₃trioksimetilen
b) polimerlanishi - nN-SNO ...-SN₂-O-SN₂-O-... [-SN₂-O-SN₂-O-]_n (katalizator – Fe(CO)₅) poliformaldegid

7. 
   Shakar moddani birinchi marta 1861- yda A.M.Butlerov chumoli aldegiddan sintez kilgan: 6NSON C₆H₁₂O₆
   

Ishlatilishi. Urotropinning CaCl₂ bilan xosil kilgan kompleks tuzi - k alseks tibbiѐtda grippga karshi dori sifatida ishlatiladi. Urotropinga nitrat kislota ta’sir ettirilganda
geksogen deb ataluvchi portlovchi modda olinadi. Pentaeritritning nitrat kislota bilan xosil kilgan efiri kuchli portlovchi modda sifatida ishlatiladi.
Formaldegid glitserin, nitro va aminospirtlar, fenolformaldegid, karbamid dorivor moddalar, portlovchi moddalar, sintetik smolalar olishda ishlatiladi. Uning 40 % li eritmasi - formalin terilarni oshlashda, xasharotlarga karshi xonalarni va usimliklar uruglarini dezinfeksiyalashda ishlatiladi. Formaldegid polimeri va urotropin „ kuruk
spirt" nomi bilan ѐkilgi sifatida ishlatiladi.


Sirka aldegid (asetaldegid) - olma tarkibida ozrok mikdorda sirka aldegid bor. U utkir xidli, rangsiz suyuklik, suvda va kupgina organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Tkay = 20,8°C, Tsuyuk=-123,5°C d _20°C = 0,781 ga teng.

• 
  Asetaldegid turib kolsa ѐki 1 tomchi sulfat kislota ta’sir ettirilsa u darxol siklik polimer - paraldegidga aylanadi.
  

3 CH₃SNO S₃O₃N₃(SN₃)₃
paraldegid

• 
  Paraldegid uyku keltiruvchi kuchli vosita xisoblanadi.
  

Olinishi. Laboratoriyada:
a) K₂Cr₂O₇ + 4H₂SO₄ K₂SO₄ + Cr₂(SO₄) + 4H₂O + 3[O] b) CH₃-CH₂OH + [O] CH₃-CNO + H₂O
Sanoatda asetaldegid kuyidagi usullar bilan olinadi.

1. 
   Kucherov reaksiyasi:
   

HS CH + HOH (Hg⁺²) CH₃-CNO

2. 
   a) etilenga suv biriktirib etil spirt olinadi, sungra degidrogenlanadi: CH₂=CH₂ + H₂O SH₃-SN₂-ON
   

SH₃-SN₂-ON +[O] SN₃-SNO + N₂O (120°C da va 1000—1200 kPa (10-12 atm)) b) SN₂=SN₂ + O₂ (PdCl₂) SN₃-SNO

3. 
   a) CH₃-CH₂-ON CH₃-SNO + N₂ (katalizator-Zn, Cu, 250-400°C) b) CH₃-CH₂-OH + [O] CH₃-CNO + H₂O
   

Kimyoviy xossalari.

1. 
   a) 2CH₃-CNO + O₂ 2CH₃COOH
   

b) CH₃-CNO + Ag₂O CH₃-COON + 2Ag
CH₃-SNO + 2Cu(OH)₂ CH₃-COON + 2CuOH + H₂O
sarik chukma 2CuOH Cu₂O kizil chukma + H₂O

2. 
   Birikish reaksiyalari.
   

a) CH₃-SNO + H₂ CH₃-CH₂-OH
b) CH₃-CNO + HCN (Ca(CN)₂) CH₃-CN(ON)-CN
v) CH₃-CNO + NaHSO₃ CH₃-CN(ON)-SO₃Na
ye) SN₃-SNO + SN₃ON SN₃-CH(ON)-OSN₃
SN₃-CH(ON)-OSN₃ + SN₃ON CH₃-CH(OSN₃)₂ sirka aldegidning dimetil asetali

3. 
   Urin olish reaksiyalari.
   

a) CH₃-CNO + NH₂OH CH₃-CNkN-OH + H₂O sirka kislota oksimi
b)CH₃-CNO + NH₂-NH₂ CH₃-CN=N-NN₂ + H₂O sirka aldegidning gidrozoni v)CH₃-CNO+H₂N-NH-C₆H₅ CH₃-CN=N-NH-S₆N₅+H₂Osirka aldegid fenilgidrazoni g) CH₃-CNO + PCl₅ CH₃-CHCl₂ + POCl₃ 1,1-dixloretan xosil buladi.
d) 1) CH₃-CNO + Cl₂ SN₂Sl-SNO + NSl 2-xloretanal xosil buladi.

2. 
   CH₂Cl-SNO + Cl₂ CHCl₂-CNO + HCl 2,2-dixloretanal xosil buladi.
   
3. 
   CHCl₂-CNO + Sl₂ CCl₃-SNO + HCl 2,2,2- trixlor etanal Xosil bulgan galogenli birikma kuzni va burunni yalliglantiradi.
   

Ishlatilishi. Sirka aldegid, asosan, sirka kislota, sirka angidrid, etil spirt, etilasetat olishda ishlatiladi. Paraldegid uxlatuvchi dori sifatida ishlatiladi.
Vanilin – m-metoksi-p-oksibenzaldegid xushbuy xidli, 80^oS suyuklanadigan suvda yaxshi eriydigan kristall modda.