Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

Tayanch so’z va iboralar 
O‘z-o‘zini  idora  qilish,  milliy,  umuminsoniy  qadriyat,  odat,  yaxshiliklar  zamini, 
qimmatbaho, axloq  bilan bezanmoq,  axloqni  o‘zida barqaror qilgan kishi,  yaxshilik,  yomonlik, 
nafsi buzulib o‘stadi va h.k. 
 
Hadislarda "Mo‘min kishi o‘zining yaxshn xulqi bilan kechasi qoim (ibodat bilan bedor) 
va  kunduzi  soim  (ro‘zador)  darajasiga  erishadi",  "Sizlarning  yaxshilaringiz  -  xushxulq  shirin 
suhbatlaringizdir.  Yomonlaringiz  esa  og‘zini  to‘ldirib,  ezmalik  ila  ko‘p  gapiruvchilaringizdir", 
"Mo‘min odamlarning afzali - yaxshi xulqlisidir", "Hayo - imondandir", "Barcha balo - tildandir" 
va  hokazo  deyilgan.  Biz  sog‘lom  avlodni  tarbiyalab,  voyaga  yetkazishimiz  kerak,  -  dbb 
ta‘kidlaydi  Karimov,  -  sog‘lom  kishi  deganda  faqat  jismoniy  sog‘liqni  emas,  balki  sharqona 
axloq-odob va umumbashariy g‘oyalar kamol topgan insonni tushunamiz". 
Iymon  arabcha  so‘z  bo‘lib,  lug‘aviy  ma‘nosi  –  ishonchdir.  Kalbida  iymoni  bo‘lmagan 
odam  har  qancha  savob  ish  qilsa  ham,  unga  savob  yog‘ilmaydi.  Qisqacha  qilib  aytganda,  uch 
narsaning butunligidan iymon hosil bo‘ladi: e‘tiqod, iqror va amal. E‘tiqodi – dinga dinga ichdan 
chuqur ishonish; iqror – so‘zda buni tan olish; amal – yaxshi ishlar bilan isbotlash. 
A.Navoiy  "Maxbub-ul-qulub"  asarida  ushbu  satrlarni  o‘qiymiz:  "Vafosizda  xayo  yo‘q, 
xayosizda vafo  yo‘q. Har kimda bu ikki  yo‘q  - iymon  yo‘q va har kimda iymon  yo‘q  - andan 
odamiylik qilmak imkoni yo‘q". Ya‘ni iymonsiz - odam emas".  
E‘tiqod  –  bu  o‘z  fikr  va  qarashlariga  mahkam,  sobit  qadamlik  bilan  ishonish  va 
o‘zgalarni ham o‘zidek hisoblab, ularning lafziga samimiyat bilan ishonishdir.  

---

Sharm - bu nojo‘ya hatti-harakatlardan o‘zini tiya olish, uyalish hissi. Hadislarning birida 
aytilishicha,  odam,  eng  avvalo  o‘zidan  uyalishi  kerak.  Nojo‘ya  qilig‘i  uchun  o‘zidan  uyalgan 
odam o‘zgaga ham noxo‘ya hatti-harakatini pavo ko‘rmaydi. 
Hayo  –  by  o‘zbekcha  uyatdir.  "Bir  ketgan  yyat  qaytib  kelmaydi",  "Dilda  dog‘  ko‘tarib 
yurgandan ko‘ra betning qizargani afzal" deydi xalqimiz. "Hayo erkak kishiga nisbatan tabiatan 
ayol kishida ko‘proq bo‘ladi". 
Andisha – bu oqibatini o‘ylab  yoki  yuz - xotir qilib  yuriladigan mulohaza, ehtiyotkorlik 
hissidir. 
Nomus  -  bu  iffat,  bokiralik,  ma‘nolarndai  tashqari  kishiniig  o‘z  mavqyeini  saqlash  va 
ardoqlash, xijolat tortish tuyg‘ularini oila va ajdodlar sha‘niga dog‘ tushurmaslik ma‘nosini ham 
ifodalaydi. 
Yuqorida ta‘kidlangan axloqiy iboralar oilada bolalarni axloqiy tarbiyalashda o‘ziga xos 
uslublarda tashkil etishni nazarda tutadi. 
Boshqa  odamni  tarbiyalamoqchi  va  uning  axloqini  tuzatmoqchi  bo‘lgan  tarbiyachi, 
avvalo  uni  yaxshi  (bilish)  o‘rganishi  va  barcha  kamchiliklarini  yaxshi  bilib  olishi  kerak,  aks 
holda tarbiyachi o‘z oldiga qo‘ygan vazifasini bajara olmaydi. Tarbiya tarbiyalanuvchini yomon 
axloqiy  hislatlardak  ozod  qilish,  unga  yaxshi  axloqiy  fazilatlarni  singdira  borishi  jarayonida 
amalga oshiriladi", - degan Ibn Sino. 
Abu  Ali  Ibn  Sino  "Axloq  har  bir  kishi  uchun  o‘z  -  o‘zini  idora  qilish  ilmidir",  -  deb 
ta‘riflaydi. 
Yusuf  Xos  Xojib  "Qutadg‘u  -  bilik"  asarida  "Kimning  odobi  yaxshi  va  axloqi  to‘g‘ri 
bo‘lsa,  u  kishi  o‘z  maqsadiga  yetadi  va  baxt  unga  kulib  boqadi",  yaxshi  axloq  -  jamiyatning, 
yaxshiliklarning  zaminidir",  degan.  "Halol,  haqgo‘y,  axloq  -  odobli  kishi  har  qanday  
qimmatbaho narsadan ham qimmatlirokdir", - degan. 
Mashhyp  rus  pedagogik  K.D.Ushinskiy  "Tarbiyaning  asosiy  vazifasi  axloqiy  jihatdai 
ta‘sir  etishdan  iboratdir.  Bu  aqlni  umuman  o‘stirish,  uni  bilimlar  bilan  to‘ldiriщdan  ko‘ra 
muhimdir", deb izohlagan. 
M.Qoshg‘ariy  "Devonu  lug‘ati  turk"  asarida  olg‘il  mendan  nasihat,  o‘g‘lim,  ilmu  adab 
o‘rgangin, bo‘lib bilimli ulug‘ xalq ichida boshqacha ilmu adab o‘rgatgin, deb xitob qilgan. 
Keksalarni etsang azizu izzat, seni ham keksaygach etishar hurmat, -  A.Bedil. 
Bilim  ma‘rifat  yaxshi  axloq  bilan  bezanmog‘i  lozim,  deb  ta‘kidlaydi  A.N.Forobiy. 
haqiqiy insoniy axloqni o‘zida barqaror qilgan yaxshi kishilar yoshlarga yaxshi ta‘sir ko‘rsatadi 
va ularni  mehr-shavqatli, sofdil  va maqbul bo‘lib tarbiyalanishi uchun zamin hozirlaydi  (3-bet) 
deb ta‘kidlanagan A.Avloniy. 
Axloq  nima  o‘zi?  Axloq  -  ijtimoiy  ong  shakli  bo‘lib,  ijtimoiy  hayotning  hamma 
sohalarida  insonning  xulq  -  atvorini  yo‘lga  solib  turadigan  talablar,  normalar  va  qoidalardan 
iboratdir.  
Jamiyatning ijtimoiy - iqtisodiy sharoitlari, rivojlanishi bilan birgalikda axloq o‘zgarib va 
rivojlanib boradi. Chunki jamiyatning rivojlanishi jarayonida odamlarning axloqli va axloqsizlik, 
yaxshilik va yomonlik, adolat va adolatsizlik haqidagi tasavvurlari ham o‘zgarib boradi, Abdulla 
Avloniy "Axloq insonlarni yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir ilmdir. Yaxshi 
xulqlarning  yaxshiligini,  yomon  xulqlarning  yomonligini dalil  va misollar ila bayon qiladurgan 
kitobni axloq deyilur. Agar bir kishi yoshligida nafsi buzilib tarbiyasiz, axloqsiz bo‘lib o‘sdimi, 
"Allohu - akbar", bunday kishilardan yaxshilik kutaman yerdan turib yulduzlarga qo‘l uzataman 
kabidir. 
O‘quvchilarning  axloqiy  tarbiyasi  maktabning  yetakchi  vazifalaridan  biridir.  Axloq 
tarbiyaning mohiyati o‘quvchilarda axloqiy - ongni, odob tuyg‘ularini; xulq - atvor ko‘nikmalari 
va odobini shakllantirishdan iborat. Shaxsning axloqiy kamoloti faoliyat jarayonida ro‘y beradi. 
Chunki  har  qanday  faoliyatning  axloqiy  jihati  bo‘ladi.  Maktab  o‘quvchilari  faoliyat  jarayonida 
o‘zlashtirilgan axloqiy normalar va talablar asosiga quriladigan va axloqiy prinsiplar bilan yo‘lga 
solib turiladigan axloqiy muomalaga jalb qiladilar. Axloq bizning hayotimizga va ongimizga faol 
tasir  etadi,  kishilik  jamiyati  nomidan  yaxshilik  bilan  yomonlik,  adolat  bilan  adolatsizlik,  mehr 

---

bilan zulm o‘rtasidagi va insoniy munosabatlardagi maqbul va nomaqbul, man etilmaydigan va 
man etiladigan ishlarni, hatti - harakatlarni belgilab beradi. Huquq normalariga zid hatti - harakat 
axloqsizlik  harakati  deb  qaralanadi.  Shunisi  ham  borki,  huquq  majburiy  bo‘lsa.  axloq 
ixtiyoriydir.  Sharq  mutafakkirlari  axloqni  ikkiga  ajratishadi.  Axloqli,  axloqsiz,  yaxshi  yoki 
yomon axloqli singari. 
Axloqiy  munosabatlar  -  bu  jamiyatga,  mehtatga,  odamlarga  va  qolaversa,  har  bir 
kishining o‘ziga munosabatidir.  
Karimov  ta‘kidlaganidek,  "Axloq  -  ma‘naviyatning  o‘zagi".  Ma‘naviyat  -  ilm  va  amal 
birligi  bo‘lsa,  axloq  bevosita  har  bir  shaxsning  o‘zgalarga  nisbatan  ma‘naviy  munosabatini 
anglatadi. Axloq  ma‘naviyatning amalidir. U avvalo  insof va  adolat tuyg‘usi,  imon va halollik 
kabi  amaliy  ma‘naviyatning  o‘zak  tushunchalari  bilan  bog‘liq  ma‘naviyat  o‘zlikni  anglashdir. 
Dunyoda hamma narsa o‘zgaradi, ammo fazilat qonunlari sira ham o‘zgarmaydi. Oz-oz o‘rganib 
dono bo‘lur (98-bet).  
Maktabning  maxsus  tarbiyaviy  faoliyati  barkamol  shaxsni  shakllantirishga  qaratilgan 
bo‘lib, u axloqiy tarbiyaning quyidagi vazifalarini hal etadi: axloqiy ongni, mustahkam axloqiy 
e‘tiqodlarni tarbiyalash; yosh avlodning Vatanga, jamiyatga va mehnatga, o‘ziga va odamlarga 
munosabatini anglab olishga qaratilgan axloqiy tuyg‘ularni tarbiyalash. 
"Odatga aylanmagan tarbiya, qum ustiga qurilgan binodir". degan K.D.Ushinskiy. Axloq 
tarbiyaning  asosiy  maqsadi  va  vazifasi  -  bu  har  bir  kishida  aktiv  hayotiy  nuqtai  nazarni  hosil 
qilishdan  iborat.  Insonning  jamiyatta  munosabatini  belgilovchi  axloqiy  fazilatlar  orasida 
Vatanparvarlik yetakchi o‘rinii egallaydi.  
Vatanparvarlik  -  Vatanga  muhabbat,  mamlakat  manfaatlari  xaqida  g‘amxo‘rlik,  Vatan 
himoyasiga  tayyor  turish,  o‘z  mamlakatining  ijtimoiy  va  madaniy  yutuqlari  bilan  faxrlanish, 
Vatanniig  tarixiy  o‘tmishiga  va  uning    an‘analariga  hurmat  tuyg‘ularini  o‘z  ichiga  oladi. 
Vatanparvarlik va baynalmilallik qarashlar, his - tuyg‘ula o‘quvchilarning Vatan haqidagi, uning 
qaxramonlar o‘tmishi va hozirgi hayoti haqidagi chuqur va har tomonlama to‘la - to‘kis bilimlari 
asosida shakllanadi.