Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

 
 
9-Mavzu: O’quvchilar bilim egallashning asosiy bosqichlari 
 
Reja: 
1.  Bilim  egallash  haqida  umumiy  tushuncha.  Bilim  olishning  asosiy  bosqichlari:  sezgi,  idrok, 
tasavvur, hissiy bilish, anglash (fikrlash) va amalda qo‘llash. Esda saqlashning asosiy yo‘llari. 
2. Ta‘limda bilimga qiziqishning o‘rni. 
3. O‘quvchilar bilish faolligini va mustaqilligini rivojlantirish muammolari. 
 

---

Tayanch  so‘z  va  iboralar:  bosqich,  hissiy  bilish,  tafakkur,  ruhlanish,  og’ir  yuk,  qanoatli 
bo’lish, nomutanosiblik, vaqtni yo’qotish va h.k. 
 
O‘qitish kishilik jamiyatida uning ilk rivojlanish bosqichlarida paydo bo‘ladi. Bolalar katta 
yoshlarga  taqlid  qilib,  ularning  ish  -  harakatlarini,  mehnat  qurollarini  yasash  va  ishlatish 
jarayonini  takrorlashar,  ularning  xulq  -  atvoridan  andoza  olishardi,  so‘zlashuv  terminlarini  va 
ularning ma‘nolarini eslab qolishardi. 
O‘qitish  o‘sib  kelayotgan  avlodga  insoniyat  tajribasining  ayrim  jihatlarini  mehnat, 
madaniyat,  fan,  san‘at,  axloq  va  boshqalarni  o‘zlashtirish  imkoniyatini  ta‘min  etadigan  va 
maqsadga yo‘naltirilgan jarayondir. 
O‘qitish dars o‘tish va o‘qishdan iborat ikki tomonlama jarayon sifatida. 
O‘qitish o‘qituvchi bilan o‘quvchining birgalikdagi faoliyati sifatida o‘zaro bog‘liq ikkita 
jarayonga - o‘qituvchi faoliyati sifatida dars berishga va o‘quvchining faoliyati sifatida o‘qishga 
ajraladi. 
Dars  berish  bir  qancha  jihatlardan:  o‘qituvchining  o‘z  fanini  bilishdan,  o‘quv  -  tarbiya 
jarayonini  uyushtira  olishdan,  o‘qitishning  zamonaviy  metodlarini  egallab  olishidan, 
o‘quvchining  aqliy  rivojlanishini  uning  bilish  imkoniyatlarini  bilishdan,  uning  shaxsiy 
fazilatlarini  shakllantirish  yo‘llarini  bilishdan  tarkib  topadi.  Dars  berish  va  o‘qish  -  maktabda 
yagona o‘quv tarbiya jarayonining ikki jihatidir.  O‘quvchilar to‘g‘risida o‘ylamasdan, ularning 
aktivligiga,  rivojlanishiga,  imkoniyatlariga  bilimi  va  malakasiga  tayanmasdan  o‘qituvchilik 
faoliyatini amalga oshirib bo‘lmaydi. 
O‘qitish kishi bilish faoliyatining bir turi sifatida. 
O‘qitish jarayonining mohiyati nima? Dars berish, bu o‘qituvchi uchun tafakkur faoliyati 
hamdir.  U  o‘quvchining  ma‘naviy  dunyosini,  uning  qiziqishlarini,  ehtiyojlarini,  ishtiyoqini, 
imkoniyatlarini yildan - yilga tabora chuqurroq bila boradi. 
Ammo  har  qanday  bilish  faoliyati  ham  o‘qish  va  dars  berishga  taalluqli  bo‘lavermaydi. 
Masalan, bilishning fan, san‘at, o‘yin, mehnat kabi boshqa shakllari ham borki, odam ular orqali 
ham, o‘zini qurshab turgan olamni biladi. 
O‘qitish  o‘quvchilar  uchun  ham,  o‘qituvchi  uchun  ham  o‘zini  qurshab  turgan  olamni 
bilishning  bir  turi  hisoblanadi.  O‘qitish  bilish  faoliyatining  bir  turi  sifatida  dastlabki  bosqich 
bo‘lib, butun o‘quv faoliyatini ta‘riflaydigan eng muhim belgisi hisoblanadi. O‘qitish bilishning 
filosofiyada ochib beriladigan umumiy qonuniyatlariga asoslanadi. 
Taqqoslanishtirish  -  har  qanday  tushunish  va  har  qanday  fikirlashning  asosdir.  Olamdagi 
hamma  narsani  biz  taqqoslash  orqali  bilamiz  va  biror  yangi  narsa  ro‘para  kelsa,  uni  biz  biror 
narsaga tenglashtira olmasak, bunda biz shu narsa to‘g‘risida biror fikr hosil qila olmas edik va 
uning to‘g‘risida biror fikr ayta olimas edik, - degan edi mashhur rus pedagogi K.D.Ushinskiy. 
―Sezgilar beshta bo‘lib,...‖ quloq bilan eshitish, ko‘z bilan ko‘rish, burun bilan hidlash, til bilan 
ta‘tish  va  teri  bilan  tegizib  bilishdan  iboratdir...  ilm  va  ma‘rifat  faqatgina  o‘shalar  orqali  hosil 
bo‘ladi degan A.R.Beruniy. 
Bilish  jarayoni  dialektikasini,  fikrning  bir  bosqichdan  ikkinchisi  tomon  harakatini  ochib 
beradigan  dialektik  materializm  bilish  nazariyasi  o‘qitish  jarayonining  metodologik,  falsafiy 
negizi hisoblanadi. 
Dialektik materializm cheksiz dunyo moddiydir va adabiy harakatda, rivojlanishda, barcha 
hodisalarning, predmetlarining o‘zaro bog‘liqligidadir, deb ta‘lim beradi.  
Odamning  bilishi  qator  bosqichlarda  yuz  beradi.  Birinchidan;  Oldiniga  hissiy  bilish  ro‘y 
beradi, u bolaning tevarak - atrofida yuz beradigan: hodisalar, voqyealar, predmetlar to‘g‘risidagi 
tasavvurlarining  rang  -  barangligiga  olib  keladi.  Bu  hissiy  obrazlar  qanchalik  ko‘proq  darajada 
tizimlashtirsa va umumlashsa, bola maktabga shu qadar ko‘proq darajada tayyorlangan bo‘ladi. 
Ikkinchi  bosqich  -  mavhum  bilish,  tushunchalar  tizimini  egallab  olish  bosqichidir.  Bunda 
maktabda o‘qitish zarur bo‘ladi. U o‘zini qurshab turgan olamning ma‘lum bir jihatlarini o‘quv 
predmetlari  (matematika,  ximiya,  fizika,  tarix)  mazmuni  orqali  o‘rganadi.  Son,  ta‘rif,  ifoda 
tushunchalari paydo bo‘ladi. 

---

Kichik  o‘quvchi  bilishning  konkrentlilikdan  mavhumlikka  o‘tish  bosqichini  boshdan 
kechirayotgan  bo‘ladi.  U  fikrlashning  tushuncha  tarzdagi  shaklini  egallay  boshlaydi.  Talaba 
bilishi ham tushuncha shaklida bo‘ladi.. 
Bilishning  oliy  bosqichi    va  mavjud  fikrlash  negizida  qurshab  turgan  olam  haqida  nuqtai 
nazarlar, e‘tiqodlar, dunyoqarashlar shakllanishiga olib keluvchi umumlashgan tasavvurlar hosil 
qiladi. 
Maktabdagi  ta‘lim  bolani  ilmiy  bilimlar,  tushunchalar,  qonuniyatlar  olamiga  olib  kiradi. 
O‘quvchi qisqa vaqtda insoniyat tarixida asrlar davomida o‘rganilishi mumkin bo‘lgan narsalarni 
bilib oladi. Masalan tilning gramatik shakllari, minglab yillar davomida tarkib topadi, o‘quvchi 
esa ularni bir necha yillik o‘qish jarayonidayoq o‘rgana oladi. 
Bilimlarni  egallash  bosqichlari.  O‘quvchilarning  o‘quv  yordamida  bilish  faoliyatiga 
rahbarlik  qilishga  o‘rgatish  uchun  o‘quvchining  bilimlarini  egallashning  asosiy  bosqichlarini 
yaxshi bilishi kerak. 
Birinchi bosqich - bu idrok etishdir. Psixologiyadan ma‘lumki, idrok etish  - bu maqsadga 
yo‘naltirilgan tarzdagi bilish jarayoni demakdir. Shuning uchun ham o‘quvchilarga avval mavzu 
haqida xabar berish, ya‘ni ular oliygohda ham nimani o‘rganajagini aytish zarur. Vazifa qo‘yish 
va  uni  tushuntirish  shart.  So‘ngra  o‘quvchilar  o‘qituvchi  rahbarligida  tayyorgarlik  ishlarini 
bajaradi.  U  real  yoki  tasviri  tushurilgan  narsalar,  hodisalar,  vaziyatlarni  kuzatishdan,  sodda 
tajribalar o‘tkazishdan iborat bo‘ladi. 
Ikkinchi  bosqich  -  bu  o‘quv  materiallarini  idrok  etish  bosqichi  hisob-  lanadi.  U 
bilimlarning  nazariy  tomonini  alohida  ajratib  ko‘rsatishdan  va  tahlil  qilishdan  iboratdir.  Asosiy 
fikrni  topish,  tushunchalarni  ajratib  ko‘rsatish,  ularning  belgilarini  asoslab  berish,  misollar  va 
tushuntiruvchi faktlar yig‘indisini o‘rganish kerak. 
Agar o‘quvchilar o‘quv vazifasini hal etish usullarini tushunib yetib va bilimlardagi tizimni 
anglab olgan bo‘lsalar, u holda mazkur bosqichni o‘tilgan deb hisoblash mumkin. 
Uchinchi bosqich - bu yod olish (tushunish A.U) yoki  mustahkamlashdir. Vazifa olingan 
bilimlarni uzoq vaqt davomida esda saqlab qolishdan iboratdir. Bu borada bilish faoliyati asosan 
mashqlar, mustaqil ravishda reproduktiv (so‘zlab borish, tushuntirish) va ijodiy ish qilish tarzida 
yuz beradi. Nazariy material tushunchalari, qoidalar, isbotlar har xil mashqlarda takrorlanadi. 
Uchunchi  bosqich  yakunida  o‘quvchilar  nazariy  materialni  biladigan  va  uni  mashqlarni 
bajarishda, masalalarni yechishda, isbotlashda va hokazolarda qo‘llay oladigan bo‘lishlari kerak. 
Ularda o‘quv ko‘nikmalari va malakasi shakillangan bo‘ladi. 
To‘rtinchi  bosqich  bilimlar,  ko‘nikma  va  malakalarni  amaliy  faoliyatda,  ayniqsa  maktab 
qoshidagi  uchastkada,  o‘quv  ustaxonalarida,  labaratoriyalarda  ishlatish  chog‘ida,  mashinalarda 
ishlashga o‘rganish jarayonida qo‘llanishdan iboratdir.  
Burxoniddin  Zarnudji  ―O‘quvchiga  ta‘lim  yo‘lida  qo‘llanma‖  asarida  shunday  g‘oyani 
ilgari surgan: 
―Har  biringiz  muruvvatni  egallashga  hayrixohlik  bilan  intiling,  biroq  bulardan  eng 
dolzarbi, bu kishilarda bilimlarni takrorlamoqdir‖. Bilimga bo‘lgan qiziqish shuni talab etadiki, u 
(o‘quvchi)  o‘qituvchisiga  va  o‘rganayotgan  fani,  kitobiga  nisbatan  to‘la  qanoatli  bo‘lsin,  toki 
muvaffaqiyatsizlikni o‘zidan yiroqlashtirsin, bilimning maxsus bo‘limiga nisbatan ham shunday 
ish tutmoq kerak. Bularning aksi esa, o‘qituvchiga nisbatan nomunosiblikka, vaqtni yo‘qotishga 
mashg‘ulotlarning tartibsizligiga sabab bo‘ladi. 
Bolaning  o‘qish  istagi  bo‘lmasa,  bizlarning  butun  rejalarimiz,  izlanishlarimiz  va 
mo‘ljallarimiz yer bilan yakson bo‘ladi. 
Bunday  xohish  esa  o‘qishdagi  yutuq  bilan  birga  hosil  bo‘ladi...  Bilim  olishdagi 
muvaffaqiyatdan  yuzaga  keladigan  ruhlanish  bo‘lgan  taqdirdagina  o‘qishga  qiziqish  paydo 
bo‘ladi; ruhlanish  bo‘lmasa, ta‘lim  bolalar uchun og‘ir  yukka aylanib qoladi:  - degan mashhur 
pedagog Suxomlinskiy. 
O‘qishga havas qiziqish uyg‘otish. 
Agar hamma bolalar o‘z oldilariga qo‘yilgan vazifani udda qilishsa, bir - birlariga yordam 
bergan  holda  berilib,  zavq  -  shavq  bilan  ishlasa,  o‘tgan  o‘quv  kunidan  ko‘ngillari  to‘lib  uyga 

---

qaytishsa  va  ertangi  kunni  sabrsizlik  bilan  kutsa,  o‘qishga  bo‘lgan  havasi  ortadi.  Bu  esa 
muallimlik 
mehnatining 
ham 
muvaffaqiyatlaridan 
biridir. 
Biz 
o‘qituvchilar, 
V.A.Suxomlinskiyning quyidagi so‘zlarini unitmasligimiz kerak: ―Mehnatdagi muvaffaqiyat - bu 
muvaffaqiyat qozongan kishining faxri. O‘z mehnatidan faxrlanmaydigan haqiqiy insonning o‘zi 
yo‘q‖, - ―O‘qishdangi yutuq - bolalarga qiyinchiliklarni yengib o‘tadigan energiya, ta‘lim olish 
istagini hosil qiladigan ichki kuchni beradigan yagona manba‖. 
O‘qishdagi  muvaffaqiyatlar  uchun  kurashish  -  bolalarni  o‘qishga  o‘rgatish,  har  birini  o‘z 
imkoniyatlariga  ishonishga  yordam  berish,  uyushqoqlik,  mustaqillik  mas‘uliyatlilik  mehnat 
intizomini tarbiyalash demakdir. 
Darsda barchaning o‘quv aktivligini saqlab turish uchun esa o‘qituvchi o‘z o‘quvchilarini 
yaxshi  bilishi,  ularga  e‘tiborli  (mehribon)  bo‘lishi,  charchaganini  o‘z  vaqtida  payqashi,  ish 
qobiliyatini  saqlab  qolish  uchun  diqqatini  boshqa  narsaga  ko‘chirishi  zarur.  Yana  bilim  olish 
jarayonida  ularga  albatta  ko‘maklashishi  lozim:  bolalar  o‘z  faoliyatini,  o‘z  o‘quv  mehnatini 
o‘zlari tartibga solish yo‘llarini asta - sekin egallaydigan qilib o‘qishga yetakchilik qilishi kerak.  
Darsda  o‘quvchilarning  bilish  faolligini  orttirish  uchun  ularning  o‘rganadigan  bilish 
sohasiga qiziqtirish va mustaqilligini rivojlantirish ta‘limdagi asosiy muammodir. Bu muammoni 
amaliy  hal  etish  uchun  o‘quvchilarga  xushmuomila,  shirinso‘z,  mehribon  bo‘lish  va  bilishdagi 
harakatlarini  qo‘llab-quvvatlash,  kerakli  ko‘nikmalarni  shakllantirishga  erishish  hamda 
rag‘batlantirish  usullaridan  o‘rnida  foydalanishi  ta‘limning  samarali  o‘zlashtirilishini 
ta‘minlaydi.  O‘qituvchi  darsda  qator  didaktik  muammolarni  o‘z  o‘rnida,  vaqtida  bajarishga 
erishishi  ta‘limning  samarali  o‘zlashtirishiga  amaliy  yordam  beradi.  Masalan,  avval 
o‘quvchilarga ilmiy tushuncha, bilimlar berishni amalga oshirish keyinchalik esa shu bilimlarni 
harakatda,  vazifani,  topshiriqni,  ishni  bajarishga  o‘rgatib  borishi  va  nihoyat  hosil  bo‘lgan 
bilimlar  asosida  bajariladigan  ishdagi  harakatlar  sifatini  oshirishga  intilishi  darkor.  Shundan 
keyingina  o‘quvchilarning  bilishga  bo‘lgan  faolligi  va  mustaqilligitarkib  topadi.  Natijada 
o‘quvchilarning bilim olishga bo‘lgan intilishi yanada rivojlantiriladi. Shuning uchun o‘qituvchi 
birinchi  muammoni  to‘g‘ri  hal  etish  bilan  ikkinchi,  uchinchi  va  boshqa  muammolarni 
bosqichma-bosqich  amalga  oshirib  borishi  darkor.  Bunday  vaziyatda  o‘qituvchi  o‘quvchining 
bilim imkoniyatini muammoli ta‘lim asosida tashkil etsa, ya‘ni: yo‘naltirsa, xatolarini ko‘rsatsa, 
to‘g‘ri  izlanish  ma‘qullasa  uning  bilishga  bo‘lgan  faolligi  va  mustaqilligi  yanada  ortadi. 
O‘quvchi musaqil fikr yuritadi va aniq, to‘g‘ri xulosaga keladi. 
Mustahkamlash uchun savollar. 
1.  O‘quvchilar  bilim  olishning  qanday  bosqichlari  mavjud  va  o‘qituvchilar  nima  uchun 
ularni bilishlari kerak? 
2.  Ta‘limda  bilimga  qiziqishning  o‘rni  qanday  va  uni  samarali  tashkil  qilishda  qanday 
muammolar mavjud? 
3.  Nima  uchun  o‘quvchilar  bilish  faolligi  va  mustaqilligi  rivojlantiriladi.  Uni  qanday 
izohlaysiz? 
4. Sizningcha o’quvchilar bilish faolligi va mustaqilligini rivojlantirishda qanday muammolar 
mavjud hamda ular qanday hal etilishi mumkin?