Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

chetlanishini hisoblash zarur, ya’ni bazis davri yoki biznes-rejaga 
nisbatan xarajatlar buyicha tejalishini yoki ortiqcha sarf qilinishini 
aniqlash lozim bo’ladi. 
Nisbiy farq ishlab chiqarish tannarxi darajasini aniqlash bilan 
hisoblanadi. 
Xarajatlar buyicha tejash yoki ortiqcha sarf qilinganligini, ya’ni 
xarajatlarni nisbiy farqlarini aniqlash uchun xarajatlarni haqiqiy va bazis 
davr daraja kursatkichlari orasidagi farqni haqiqatda realizasiya qilingan 
mahsulot summasiga kupaytirish yo’li bilan aniqlash mumkin. 
D Xar 
as.fao
=(Dar 
xaq. xar
-Dar) . Real xaq 
baz. xar 
Bunda: D Xar 
as. fao. 
- xarajatlarni nisbiy farqi 
(tejam yoki ortiqcha sarf); 
Dar 
xaq. xar 
- xarajatlarning haqiqiy darajasi; 
Dar 
baz. xar
– xarajatlarning asos davridagi darajasi;

---

24 
Real 
haq 
- hisobat davrida haqiqatda realizasiya qilingan mahsulot 
summasi. 
Keyinchalik ichki va tashqi omillarni korxonaning xarajatlar hajmiga 
ta’sirini hisoblash va urganish zarur. Korxonaning xarajatlar darajasiga 
va summasiga ta’sir qiluvchi asosiy omillarga quyidagilar kiradi: 

Ishlab chiqarilgan va realizasiya qilingan mahsulot hajmi; 

Xom ashyo va material xarajatlari; 

Ishlab chiqarish xodimlari va boshqaruv personalining miqdoriy va sifat 
tarkibi; 

Ishchilarning mehnat unumdorligi; 

Boshqa tashkilotlarning xizmatlari va ta’rifi; 

Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning ishlatilishi samaradorligi; 

Joriy (oborot) mablag’larining ishlatilish samaradorligi; 

Xaridorlar va mol yetkazib beruvchilar bilan shartnomaning uz vaqtida 
va sifatli tuzilishi va tulov-hisob intizomining tashkil etilishi. 
Bu omillarning har biri u yoki bu xarajatlarga ta’sir qilib uzining 
hisoblash usuliga ega. Korxona rahbarlari, analitiklar va auditorlar 
xarajatlarni urganish va tahlilchi qilishida bu omillarning ta’sirini 
hisoblashni bilishi kerak, har bir faktorni alohida tahlil qilib, ular asosida 
mablag’larning 
tejamkorlik 
bilan 
sarflanishi 
va 
kamayish 
imkoniyatlarini aniqlab, xarajtlar samaradorligi buyicha boshqaruv 
qarorlarini qabul qilish uchun tegishli va tavsiyalar maslahatlar ishlab 
chiqarishlari lozim. 
Hisoblash uchun ma’lumotlarni «Foyda va zararlar tug’risida»gi 2-
shakl, ya’ni moliyaviy hisobotdan olamiz. Shuning bilan birga 

---

25 
xarajatlarni uzgaruvchi va shartli doimiy xarajatlarga bulinishini hisobga 
olish kerak. Uzgaruvchi xarajatlarga «sotilgan tovarlar, mahsulot, ish, 
xizmat tannarxi»ni va «tijorat xarajatlari»ni kiritish mumkin. Doimiy 
xarajatlarga (ishlab chiqarish hajmiga va mahsulot realizasiyasiga tobe 
bulmagan) quyidagilar kiradi: «Boshqaruv xarajatlari», «Realizasiyaga 
taalluqli bulmagan xarajatlar» va «Favqulodda xarajat»lar. 
Uzgaruvchi xarajat moddalari yuqorida ta’kidlanganidek ishlab 
chiqarilgan va realizasiya qilingan mahsulot hajmiga tobe bulib, ularning 
uzgarishiga muvofiq ravishda uzgaradi. 
Uzgaruvchi moddalar summasiga realizasiya qilingan mahsulot 
hajmi uzgarishining ta’sirini aniqlash uchun realizasiya qilingan tovarlar 
summasining farqini sotilgan tovar, mahsulot, ish, xizmatlarning 
tannarxini bazis darajasiga kupaytirish kerak. Hisob quyidagi formula 
orqali amalga oshiriladi: