Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

1.3. Maxsulot tannarxini ifodalovchi 
ko’rsatkichlar va ularni tahlil qilish usullari 
Yuqorida keltirilgan xarajatlarning turkumlanishi, ta’kidlanganidek, 
korxona rahbariyati tomonidan rejalashtirish, tahlil, qilish soliqlarni 
tug’ri hisoblash va tulanishi uchun ishlatiladi. Shuningdek, xarajatlarni 
nazorat qilish maqsadida ularni samarali sarflanishini, mahsulot ishlab 
chiqarish va realizsiya qilish hajmi oshishini, uning sifatini oshirilishini 
ta’minlash uchun uchun ishlatiladi. Shu bilan birga xarajatlar nazoratini 
tug’ri va ustalik bilan olib borish uchun ularni ifodalovchi 
kursatkichlarni bilish va ishlata olish zarur. Ularga quyidagilar kiradi: 

ishlab chiqarish xarajatlari turlari buyicha summasi; 

xarajatlar dinamikasi; 

xarajatlar darajasi va ularning farqi; 

---

21 

bazis davri va biznes reja ma’lumotlari bilan solishtirilishi natijasida 
xarajatlarning mutloq va nisbiy farqlari; 
Ishlab chiqarish xarajatlari summasi korxona, bulim buyicha alohida 
mahsulot (ish, xizmat) turlarining aniq bir davri uchun ishlab chiqarish 
xarajatlarining puldagi uzgarishini xarakterlaydi. Ular asosida, ishlab 
chiqarish xarajatlari hajmiga, bir necha yillik dinamikasiga va ularning 
uzgarishi tug’risidagi axborotlarga miqdoriy baho berish mumkin. 
Bu kursatkich menedjerlarga xarajatlarni ular turlari buyicha va butunlay 
rejalashtirish, shuningdek, zarur bulgan tovar-material zahiralarini, 
mehnat va moliyaviy resurslarni sotib olish buyicha pul mablag’larini 
ajratish uchun kerakdir. 
Xarajatlar tarkibi ularning umumiy summasi tarkibidagi alohida 
xarajat turlarining ulushini aniqlash bilan birga xom ashyo va materiallar 
ishlatiladigan, avtomatlashtirilgan, mehnat va mexanizasiya darajasi 
yuqori bulgan korxonalarning materialtalabligini va mehnattalabligini 
tahlil qilish uchun zarurdir. Xarajatlar tarkibining uzgarishini urganish 
kelgusi davr xarajatlari tarkibini yaxshilash va ularning samaradorligini 
oshirish buyicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asos bo’ladi. 
Xarajatlar tarkibini aniqlash uchun ma’lumotlar moliyaviy hisobatning 
«Daromadlar va zararlar haqida hisobat» 2-shakl, «Buxgalteriya 
balansiga ilova» 5-shakllardan, shuningdek, «Ishlab chiqarish xarajatlari 
haqida xisobat» statistik hisobatdan olinadi. 
Xarajatlar darajasi bu tayyor, tovar yoki sotilgan mahsulot bir sumiga 
to’g’ri keadigan xarajatlardir. Bu xarajatlar samaradorligini, 
dinamikasini va ularning nisbiy farqini hisoblash uchun zarur bo’ladi. 

---