Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

Chastotali lug
‘
at
so‘zlarning qo‘llanish miqdori va foizi haqida ma’lumot 
beradi. 
6. 
Ters
(chappa, teskari) lug‘atda so‘zlar qaysi harf bilan tugashiga qarab 
joylashtiriladi.
7.
 O
‘
zlashma so
‘
zlar lug
‘
ati
da boshqa tillardan o‘zlashgan so‘zlar izohlanadi.
8. 
O
‘
zbek tilining izohli frazeologik lug
‘
ati
da frazeologik birliklar (iboralar) 
izohlanadi.
9. 
Sinonimlar
lug‘atida sinonimlar izohlanadi.
10
. Omonimlar
lug‘atida omonimlar izohlanadi. 
11. 
Antonimlar 
lug‘atida antonimlar (qarama-qarshi ma’noli so‘zlar) beriladi.
12. 
Paronimlar 
lug‘atida paronimlarning ma’nolari keltiriladi. 
13. 
Dialektal lug
‘
at
da o‘zbek tilining dialekt va shevalariga xos bo‘lgan 
so‘zlar qayd etiladi. 
14. 
Terminologik lug
‘
at
da terminlar izohlanadi. 
15. 
Etimologik lug`at
da so‘zlarning kelib chiqishi, shakllanish tarixi yoritiladi. 
«O‘zbek tilining etimologik lug`ati» 2000 yilda prof. Sh. Rahmatullayev 
tomonidan yaratildi. 
Etimologiya so`zlarning kelib chiqishi, shakllanish tarixini o`rganuvchi 
bo`lim. So`zlarning kelib chiqishini o`rganish quyidagilarda ahamiyatli:
1) so`zlarning lug`aviy ma`no ko`lamini yoritishda.
2) so`z o`zagini aniqlashda. 

---

125 
3) tilning tarixiy taraqqiyoti davomidagi o`zgarishlarni tahlil qilishda. 
Masalan:
dehqon
so`zi yer ochib, ekin o`stiruvchi qishloq odamini 
bildiradi. Bu so`z asli tojikcha bo`lib, 
deh-“qishloq”, qon- xon-hokim
degan 
ma`nolarni bildiradi. Qadimda mayda yer egalarini dehqon deyishgan. 
Hozirda ”ekin-tikin ishlari bilan shug`ullanadigan odam” tushunchasini 
beradi. Mehnat so`zi mumtoz adabiyotda “mashaqqat”, “zahmat”, “azob-
uqubat” ma`nolarida qo`llangan: 
Yod etmas emish kishini g`urbatda kishi, 
Shod etmas emish ko`ngulni 
mehnatda
kishi. 
Mehnat hozirda jismoniy va aqliy ko`rinishdagi faoliyatni anglatadi:
 
Mehnat-mehnatning tagi rohat.
Vatan so`zi aslida “tug`ilgan joy” ma`nosini anglatadi. Keyinchalik, 
vatan
so`zining ma`no doirasi kengaya borib, “mamlakat”, “yurt” 
tushunchasiga teng kelib qolgan.
 
Etimologik kuzatishlar, turkiy tillar etimologiyasiga bog`liq fikrlar 
muayyan til, jumladan, o`zbek tili tabiatini yoritishda muhim ahamiyat kasb 
etadi. Turkiy so`zlar etimologiyasiga oid quyidagi xulosalar o`quvchi 
bilimini boyitishga xizmat qiladi. 
1.
O`zbek tilidagi turkiy so`zlar asosan ikki bo`g`inli, qisman bir va uch 
bo`g`inli bo`lib, to`rt va undan ortiq bo`g`inli so`zlar juda kam. 
2.
Bir bo`g`inli so`zlar qadimgi turkiy tilga mansub bo`lib, hozirgi 
o`zbek tili nuqtai nazaridan tub deb qaraladi. Qadim turkiy so`zlar 
undosh- unli- undosh (sus) shaklida bo`lgan o`zaklarga asoslangan.
3.
Turkiy tillarga, jumladan o`zbek tiliga bir bo`g`in tarkibida ikki 
undoshning ketma-ket kelishi xos emas. O`zbek tilida uchraydigan
berk, bo`rk, art burch, bo`rt so`zlari oxiridagi undosh aslida 
qo`shimcha sifatida keyin qo`shilgan: ber-ik-berk, bo`ru-k-bo`rk; ari-t-
art, bur-uch-burch, bo`r-ut-bo`rt. 
4.
Qadimgi turkiy tilda (o`zbek tilining dastlabki taraqqiyot bosqichida) 
so`z yasovchi qo`shimchalar hozirdagiga nisbatan ko`p va xilma-xil 
ko`rinishlarda mavjud bo`lgan. Bugungi kunda ma`noli qismlarga 
ajratiladigan so`zlarning ko`pi qadimgi turkiy til davrida yasalgan. 
Ayrim so`zlar etimologiyasiga e`tibor bering. Qo`shiq- “ashula”. 
Ko`cha tomonda childirma va qo`shiq eshitildi 
(Parda Tursun).
Qo`shiq
1
so`zi qadimgi turkiy tilda “birlashtirish” ma`nosidagi 
qo`sh
fe`liga-(u-g` ot 
yasovchisini qo`shish bilan yasalgan (bu haqda “Devonu lug`atit turk”da-1 
jild, (357-bet); “Drevnetyurkskiy slovar”da(460-bet), ma`lumot berilgan). Bu 
so`z dastlab “she`r”, “qasida” ma`nosini anglatgan; ma`no taraqqiyoti 
natijasida “ashula” tushunchasi shakllangan. So`zning qadimiy ko`rinishi 
1
Mazkur so`z etimologiyasi haqida Sh. Rahmatullayev, M. Qodirovlarning «O`zbek tilining qisqa etimologik 
lug`ati» (-T.”Universitet”,1997-1998)da fikr bildirilgan.

---

126 
keyingi davrlarda fonetik o`zgarishga uchragan: 
qo`sh-ug`-qo`shug`-qo`shuq-
qo`shiq.
Burungi 
“ilgari”, “oldin”, “avval”
. Ko`chatlarning holati burun 
qanday bo`lsa, hozir ham shunday. Bu so`z “hid bilish a`zosi” ma`nosidagi 
burun otining “oldin”, “ilgari” ma`nosi asosida yuzaga kelgan (burun ham 
yuz sathidan oldin, ilgari turgani uchun shunday nomlangan). 
«O‘zbek tilining izohli etnografik lug‘ati», «Qo‘shma so‘zlar lug‘ati» hali 
yaratilmagan.