Qaysi biri birinchi yuzaga kelgan? Qaysi biri avval paydo bo‘lgan?
Qiziqarli savol tug‘iladi, borliq barcha uchun bir xil, biroq til barcha
insonlar tomonidan turlicha foydalaniladi, ya’ni turli tillardan
foydalanadilar. Bu haqida Amerikada 1950-yillarda mantiq maktabining
a’zosi Sepir-Vorfning qarashlari (gipotezalari) ma’lumot beradi. Unda til
qaysidir holatda borliqqa ta’sir etadi, degan qarash mavjud. Bu fikr ko‘plab
isbotlangan va isbotlanmagan fikrlarga sabab bo‘lgan. Shunga qaramay,
ushbu muammoga hali ham qiziqish yuqori: nima deb o‘ylaysiz, til
tafakkurning shaklimi yoki tafakkur tilda shaklga kiradimi? Tilshunoslikda
tilni o‘rganishda yoki tarjima jarayonida ushbu savolga qayta-qayta duch
kelinadi. Tillar borliqdan farqli ravishda shaxs har bir tilda dunyoni
51
anglashda o‘z dunyoqarashi va til imkoniyatiga tayanadi. Ba’zi tillar
so‘zlashuvchilarida predmetlar turli xususiyatlari yoritiladi. Italyan tilini
olaylik, bu tilda pasta (makaron)ning turlari mavjud va ularning nomlari
ham bor. Masalan, macaroni, spaghetti, orzo, penne. Bu ularning hayot tarzi
bilan bog‘liq va boshqa tillar mana shu so‘zlarni shu holda olish bilan
kifoyalanadilar. Bu so‘zlar ingliz va venger tillarida mavjud emas va bu
so‘zlarni italyan tilidan o‘zlashtirilgan. Hozirda, ingliz va venger tillarida
penne so‘zidan foydalaniladi. Kuzatish mumkinki, bu hodisa tufayli
dunyoqarash kengaygan.
6
So‘zning leksik-semantik xususiyatlari uning leksik, grammatik va
semantik jihatlarini o‘zida mujassamlashtiradi. Chunki so‘zlar tilning lug‘at
tarkibini shundaygina tashkil etmay, umuman, tilning sistema va struk-
turasidagi barcha bog‘lanishlarni taqozo etadi.
Ko‘pincha so‘zning ma’nosi haqida gapirganda, uning narsa va
tushuncha bilan aloqasi va tilda qanday ifodalanishi ko‘zda tutiladi. Biroq
qadimiy tilshunoslikda so‘z va nom o‘rtasida moslik bor deb qarash ham
mavjud edi. Ba'zi tilshunoslar so‘zning faqat aytilish tomoniga e'tibor bergan
edilar. So‘zning aytilishi uning moddiy tomoni, ya'ni tovushlarning birikuvi
yoki bir tovush ekanligini ko‘rsatadi. Tinglovchi va so‘zlovchi uchun so‘zning
aytilishi obyektiv haqiqatdir. Biroq so‘zning faqat aytilishi uni izohlay
olmaydi. So‘z aytilishi bilan narsa yoki hodisa o‘rtasidagi bog‘lanish uning
ma'nosini yuzaga chiqaradi. Bu aloqa, odatda, uchburchak shaklida ko‘rsatiladi:
Mazkur qarash, albatta, barcha so‘zlar uchun shunday tartibda tuzilgan,
degan noto‘g‘ri xulosaga olib kelishi mumkin. Chunki so‘zning ma'nosi bizga
boshqa bir narsa yoki hodisani eslatganidek, o‘z navbatida biror narsa ham
boshqa narsani kishi ko‘z oldiga keltirishi mumkin. Chunki so‘zning ma’nosi
uchun uning aytilishi bilan so‘zdan tashqarida bo‘lgan tushuncha o‘rtasidagi
bog‘lanish zarur deb hisoblansa, har xil tushunchalar tilda bir xil tuzilgan degan
xulosaga kelish mumkin.
Aslida esa so‘zlar turli struktura tuzilishiga egadir. Shu tufayli so‘zning
narsa va tushuncha bilan bog‘lanishini shartli ravishda qaramoq zarur. Chunki
barcha so‘zlar ham narsa, hodisa yoki belgining nomini atamaydi, ya’ni hamma
so‘zlar atama funksiyasiga ega emas. So‘zlar ichida otlar (narsa), fe'l-
lar
(harakat), sifatlar (narsa belgisi) va ravishlar (harakat belgisi) atama funksiya
bajaradi.
Yordamchi so‘zlar ham nominativ funksiya bajarmaydi. Bir mustaqil
so‘zning nominativ funksiyasi doimo faqat bir narsa yoki tushuncha, harakat
yoki belgiga qaratilavermaydi. Ba’zan esa aksincha, bir narsa bir qancha
nomlar bilan atalishi mumkin. Masalan, gul so‘zi gulning barcha turlarini
6
Borbala Richter. First steps in theoretical and applied linguistics.-Budapest, 2006.-B.132
52
ifodalaydi. Biroq Braziliyadagi oborogenlar tilida to‘tiqushning har bir turi o‘z
nomiga ega. O‘zbek tilidagi "bo‘sh vaqt" tushunchasi ingliz tilida spare time,
free time, leisure so‘zlari bilan ifoda etiladi. Ingliz tilida bu so‘zlar ma’nosiga
ko‘ra turlicha ishlatiladi.
Dostları ilə paylaş: |