Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat
Yüklə 0,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Alïm
“qarz, kredit”, berim “to‘lov, qarzni qaytarish”, beglig “beklik”, bitigči “mirza, munshiy, kotib ”, yatğaq “tungi soqchi”, yarïša “ko‘rshapalak”, yarğu “ajrim”, yarğučï “qozi, sudya”, qalïq “havo”, obuz “qattiq yer”, tirgäš “ko‘lmak suv” kabi turkcha, raba t “karvonsaroy”, malik “hukmdor”, siyasat “siyosat”, amil “ish yurituvchi”, tib “meditsina, tibbiyot”, nujum “astrologiya”, handasa “geometriya” singari arabcha, laškar “qo‘shin”, mayfuruš “may ichuvchi; may sotuvchi” singari forscha- tojikcha, daruğa “qal’a, qo‘rg‘on komendanti”, műran “daryo”, nűkär/nävkär “navkar, askar” kabi mo‘g‘ulcha terminlar bu davr terminologik tizimida nisbatan keng ko‘lamda ishlatilgan. Eski o‘zbek adabiy tili terminologiyasining takomillashuvida, uning yanada yuqoriroq bosqichga ko‘tarilishida tilning ichki qonuniyatlari qatori tashqi ta’sir, ya’ni ekstralingvistik omillarning roli salmoqli bo‘lgan. O‘zbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiy, uning Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy, Yaqiniy singari salaflari, Bobur, Muhammad Solih, Ogahiy, Munis kabi izdoshlari tomonidan ta’lif etilgan badiiy, tarixiy, ilmiy asralar leksik boyligi tahlilidan kelib chiqqan holda aytish joizki, o‘zbek tili ichki imkoniyatlaridan keng foydalanilgan tarzda termin yaratish bu davr uchun ancha sermahsul usul hisoblangan. Ona tiliga millatning bosh ko‘zgusi tarzida munosabatda bo‘lish zaruriyatining Alisher Navoiy tomonidan ziyolilar, olimlar, shoir-u yozuvchilar oldida kun tartibiga qat’iy va ro‘yi rost qo‘yilishi o‘z ijobiy aksini terminlar tizimida ham topgan edi. Aniq fanlar qatori ijtimoiy-gumanitar fan sohalarining shakllanib borish jarayoni ularga taalluqli maxsus tushunchalarni ifodalovchi terminlar yaratilish bilan baqamti kechdi. Bunda, birinchi galda, eski o‘zbek adabiy tili, jonli so‘zlashuv tili, lahja va shevalarda mavjud leksik birliklar terminlar safini kengaytirdi, o‘zbek tilda so‘z yasashda keng qo‘llangan affikslar yordamida katta miqdorda terminlar hosil qilindi. Arab, fors-tojik, mo‘g‘ul tillaridan o‘zlashgan terminlar soni shiddat bilan oshib bordi. Chet tillardan kirib 13 kelgan so‘z yasovchi qo‘shimchalar ham terminlar yasashda muhim o‘rin egalladi. Xususan, harbiy qurol-yarog‘, texnika bilan bog‘liq top “zambarak”, qazan “og‘ir to‘p”, tű fäƞ “miltiq” kabi asl o‘zbekcha terminlar bilan yonma-yon arabcha ra’d “ yonib turgan neftni dushman tomon irg‘ituvchi to‘p”, arrada “paloqmon”, manjaniq “katapulta”, forscha- tojikcha zarbzan “zambarak turi”, farangiy “Yevropa, Kichik Osiyoda quyilgan to‘p”, zanburak “zambarak” kabi istilohlar jamiyat a’zolarining ma’lum qatlami tilidan o‘rin oldi. Ijtimoiy-siyosiy terminologiyada ham muayan o‘zgarishlar yuz berdi. Chunonchi, davlat boshqaruvida yangidan- yangi rutba, lavozim va mansablarning joriy qilinishi natijasida yasavulbašï , tabibbašï , qošbegi , naqib, ïnaq, biy, divanbegi, toqsaba, parvanačï , muhassil, mirab singari istilohlar keng qo‘llanishga kirib keldi. Har qanday tilning so‘z boyligi u tarixiy yoki zamonaviy tusda bo‘lmasin, insonlar tomonidan tuziladigan rang-barang lug‘atlarda ma’lum darajada aksini topadi. Lug‘at til so‘z boyligini o‘zida saqlovchi akkumulyator vazifasini bajaradi. Bugun muayyan tilshunoslikning qay darajada rivojlangani, takomil topgani ayni tilda yaratilgan lug‘atlarning turi, miqdori va sifati bilan o‘lchanmoqda. O‘zbek lug‘atchiligi tarixi uzoq davrlarga borib taqaladi. Hozirga qadar yetib kelgan lug‘atlar ichida 1074-1075-yili atoqli lug‘atnavis Mahmud Koshg‘ariy tomonidan tuzilgan “Turkiy so‘zlar devoni”, ya’ni “Devonu lug‘otit turk” ulkan ahamiyatga egaligi bilan xarakterlanadi. Zotan, arab millati vakillari uchun juda katta hududda istiqomat qiluvchi turkiy xalqlar til xususiyatlari, chunonchi, alifbosi, tovush qurilishi, lug‘at boyligi, so‘z turkumlari va gap qurilishi haqida ma’lumot berish uchun mo‘ljallangan mazkur asarning ilmiy ahamiyati shu kunga qadar dunyo olimlari qalamiga mansub 1800 atrofidagi ilmiy izlanishlarda e’tirof etilgan. Arab lug‘atchiligi an’analari va qoidalari asosida tuzilgan bu lug‘atdan taxminan sakkiz minga yaqin so‘zlar, birikmalar, iboralar, maqol va matallar, xalq og‘zaki ijodi namunalari joy olgan. “Devonu lug‘otit turk”, garchi, lug‘at deb nomlansa- da, biroq unda Qoraxoniylar davri eski turkiy tilning o‘ziga xos xususiyatlari juda yuqori tahlil qilingan (Dadaboyev, 2017). Shuni alohida ta’kidlash joizki, “Devon”dan o‘rin olgan leksik birliklar qatori, Qoraxoniylar saltanatining ijtimoiy-siyosiy, sotsial-iqtisodiy, harbiy, maishiy turmush tarzida mavjud tushunchalarni ifodalovchi istilohlar va leksik birliklar son jihatdan salmoqli hisoblanadi. Turfa soha istilohlari bilan yonma-yon onomastika, jumladan, atoqli otlar-antroponimlar, joy nomlari-toponimlar, geografik obyektlar nomi, gidronimlar, ekologiya, hayvonot (fauna) va o‘simlik dunyosi(flora)ga oid talaygina leksemalar qiyomiga yetgan holda izohlangan. O‘zbek terminologiyasining qaror topishida XIV asrga oid arab tilida yozilgan grammatik(filologik) risolalarning sezilarli o‘rni borligi turkologiyada allaqachon e’tirof etilgan. Turkiy tilning grammatikasi haqida bahs yurishishga yo‘naltirilgan Abu Hayyon (vafoti 1344 yil)ning “Kitob ul- idrok li-lison ul-atrok”, M.T. Xoutsmaning fikricha, 1245 yilda Mamluklar 14 davlati (1250-1517)da Halil bin Muhammad bin Yusuf al-Ko‘nyaviy tomonidan yaratilgan “Kitobi majmuai tarjumoni turki va ajami va mug‘ali”, muallifi noma’lum “Kitobi at-tuhfat uz-zakiya fi-l-lug‘atit turkiya”, Jamoluddin Turkiyning “Kitob bulg‘at al-mushtoq fi-l-lug‘atat- turk va-l- qifchaq”, XVI asr boshida Qohirada ta’lif etilgan “ Al-qavoninu-l kulliya li- zabtil-lug‘atit-turkiya” singari asarlarda turkiy tilning so‘z boyligi, alalxusus, istilohlar tizimi ma’lum darajada ifodasini topgan. Mazkur davr asarlarida qayd etilgan turkiy til leksikasi, chunonchi, istilohlar sistemasini “Kitobi majmuai tarjumoni turki va ajami va mo‘g‘aliy”da keltirilgan quyidagi mavzuiy guruhlarning ajratilganini qayd etish bilan cheklanamiz: kishi nomlari – Yüklə 0,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|