Alisher navoiy nomidagi
Yüklə 1,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
qildi? nima qilyapti? nima qiladi? (ba'zan nechanchi? qanday?) so‗roqlariga javob
bo‗ladi
21 . Gapning yuzaga keltirish, fikrni ifodalash jihatidan kesimning gapdagi ahamiyatini juda katta. U hukmni ifodalaydi, gapning asosiy belgilarini ko‗rsatadi. Gapda ega ham, ikkinchi darajali ham bevosita yoki bilvosita kesim bog‗lanadi. A.Nurmonov fikricha, ―gapning gap bo‗lib shakllanishida muhim bo‗lgan, uning mazmuniy va grammatik markazi hisoblanuvchi bo‗lak‖ 22 tarzida ta‘riflanadi. Gapda kesim singari bosh bo‗laklardan biri bu – egadir. Attributiv mantiq vakillari egaga quyidagicha ta‘rif beradilar: ―Gapdagi fikr qarashli bo‗lgan, ikki sostavli gapning mutloq hokim bo‗lagi hisoblangan bosh bo‗lak ega deb ataladi‖ 23 . U gapdagi fikrni, hukmni o‗ziga qaratuvchi predmetning nomidir. Bu predmet harakatni bajaruvchi yoki qabul qiluvchi shaxsdir. Yoki kesim bilan ifodalangan holat yo belgining egasidir 24 . Maktab darsliklari orasida, asosan, sintaksis sohasida bahs yuritgan 8-sinf ona tili darsligida egaga quyidagicha tavsif beriladi: gapda kesim bilan bog‗lanib, shu kesimdagi qo‗shimcha ifodalagan shaxs-sonni bildiruvchi va kim? nima? qayer? so‗roqlariga javob bo‗ladigan bosh bo‗lak ega deb ataladi. Odam (kim?) ko‗p , ish (nima?) kam. Atrof (qayer?) jimjit. 25 ―Ega shu
19 Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т.: Ўᴋитувчи, 1965. 74-б. 20 Абдураҳмонов Х., Рафиев А., Шодмонқулова Д. Ўзбек тилининг амалий грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи, 1992. 215- б. 21 Qodirov M., Ne‘matov H., Abduraimova M., Sayfullayeva R. Ona tili. 8-sinflar uchun darslik. – T, 2014. 57-b. 22 Nurmonov A., Mahmudov N., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o‗zbek adabiy tili. Akademik litsey 3-kurs talabalari uchun darslik. T.: Ilmi ziyo, 2015. 430-b. 23 Абдураҳмонов Х., Рафиев А., Шодмонқулова Д. Ўзбек тилининг амалий грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи, 1992. 214-б. 24 Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т.: Ўᴋитувчи, 1987. 84-б. 25 Qodirov M., Ne‘matov H., Abduraimova M., Sayfullayeva R. Ona tili. 8-sinflar uchun darslik. – T, 2014. 68-b. 14
gapdagi fikr qarashli bo‗lgan – fikr o‗zi haqida borayotgan, belgisi kesim tomonidan aniqlanadigan predmetni anglatadi‖, ―fikrning kimga yoki nimaga qarashli ekanini ko‗rsatadi‖ 26 . Sistеm–struktur ta‘limoti bo‗yicha sodda gapning eng kichik qurilish qolipi (WPm) dir, ya‘ni gapning markazi kеsimdir. U ega haqidagi hukmni bildirib, predikativlikni ifodalovchi gapni uyushtiruvchi va shakllantiruvchi markaziy bo‗lakdir 27 . Ega kesim ifodalagan belgi, harakat- holatning egasi sifatida kesimdan keyingi bo‗lak sanaladi 28 . Hozirgi kunda sanab o‗tilishi mumkin bo‗lgan ilmiy va o‗quv uslubiy darsliklar hamda majmualarda o‗zbek tili grammatikasi substansial(formal, ya‘ni struktural) sintaksisning nazariy asoslariga asoslanib yaratilmoqda. Bunda lison va nutq differantatsiyasiga asoslanuvchi tahlil usuliga tayaniladi. Xususan, akademik litseylar uchun nashr qilingan ―Hozirgi o‗zbek adabiy tili‖ darsligi bunga yorqin misol bo‗la oladi. Gapning bosh bo‗laklari xususida bo‗lganidek, gapning ikkinchi darajali bo‗laklari xususida ham xilma- xil qarashlar mavjud. Gapdagi ikki sostavning hokim elementlaridan boshqa elementlari ikkinchi darajali bo‗laklardir 29 . Ular tobe vaziyatda kelib, hokim qism talab etgan sintaktik vaziyatda kelib, unga nisbatan hokim qismni aniqlab, to‗ldirib, izohlab keladi. Tilshunoslarning bir qismi ularni tasnif qilishda ularni hokim bo‗lakka bog‗lanish usuliga tayanadilar, ya‘ni: boshqaruvli bo‗lak, moslashuvli bo‗lak, bitishuvli bo‗lak kabi uch turga ajratadi F.I.Buslayev 30 .
so‗z turkumlari va ularning shakllariga asoslanadilar. Ot, fe‘l, ravishni bir-biriga
26 Абдураҳмонов Х., Рафиев А., Шодмонқулова Д. Ўзбек тилининг амалий грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи, 1992. 215-б. 27 Mahmudov N., Nurmonov A. O‗zbek tilining nazariy grammatikasi. – T.: O‗qituvchi,1995. 28 Nurmonov A., Mahmudov N., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o‗zbek adabiy tili. Akademik litsey 3-kurs talabalari uchun darslik. – T.: Ilmi ziyo, 2015. 430-b. 29 Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т.: Ўᴋитувчи, 1987. 80-б. 30 Abdusamatov R.A. O‗zbek tilida gap bo‗laklarining noamaliy mavqeyi masalasi. – Samarqand, 1995. 15
qarama-qarshi qo‗ygan A.A.Potebnya fikriga ko‗ra, ot o‗ziga qarama-qarshi qo‗yilgan ikki shaklga – bosh va vosita kelishiklariga, fe‘l ikki shaklga – shaxsli va shaxssiz shakllarga egadir. Ular gap bo‗laklari uchun moddiy asos bo‗lib xizmat qilad. Ravishdan ifodalangan bo‗lak – hol, bosh kelishikdagi otdan ifodalangan bo‗lak– ega, vosita kelishigidagi otdan ifodalangan bo‗lak – to‗ldiruvchi, fe‘lning shaxsli shaklidan kesim ifodalansa, shaxssiz shaklida ikkinchi darajali tobe qism sanaladi. Ikkinchi darajali bo‗laklar bosh bo‗laklar bilan (boshqa ikkinchi darajali bo‗laklar bilan ham)bog‗lanishi va gapdagi vazifasiga ko‗ra uch turga bo‗linadi: aniqlovchi, to‗ldiruvchi, hol 31 . Gapning biror bo‗lagiga(ko‗pincha kesimga) boshqaruv yo‗li bilan bog‗lanib, uni to‗ldirib kelgan, kimni? nimani? so‗roqlariga javob bo‗luvchi ikkinchi darajali bo‗lak to‗ldiruvchi deyiladi 32 . R.Sayfullayeva esa to‗ldiruvchiga quyidagicha ta‘rif beradi: so‗z kengaytiruvchisi gapning konstruktiv bo‗laklari sirasiga kirmaydi, balki gapdagi so‗zlarning lug‗aviy ma‘nosini muayyyanlashtiruvchi vosita sanaladi. To‗ldiruvchi ham nuyqiy gap qurilishida so‗z kengaytiruvchi sifatida ishtirok etadi va fe‘l bilan ifodalangan har qanday bo‗lak yoki bo‗lak qismining ma‘noviy valentligini to‗ldiradi 33 . Hol ega kabi gap kesimidagi kesimlik shakllari – (P Yüklə 1,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|