Alisher navoiy nomidagi

m

)ning  ma‘noviy 

xususiyatini 

muayyanlashtiruvchi, 

oydinlashtiruvchi 

bo‗lak, 

ya‘ni  gap 

kengaytiruvchisi  sanaladi

34

.  Hol  kesimga  bog‗lanib,  undan  anglashilgan  ish-

harakatning  o‗rnini,  paytini,  holatini,  bajarilish  sababini,  maqsadini  bildiradi 

hamda shunday ma‘no turlariga ega. Uning ma‘no turi qanday qilib? qay tarzda? 

qanday?  qayer(-ga,-dan)da?  qachon?  nega?  nima  uchun?  qancha?  kabi 

so‗roqlardan biriga javob bo‗lishi bilan belgilanadi. 

                                                           

31

 Абдураҳмонов Х., Рафиев А., Шодмонқулова Д. Ўзбек тилининг амалий грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи, 

1992. 218-б. 

32

 Абдураҳмонов Х., Рафиев А., Шодмонқулова Д. Ўзбек тилининг амалий грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи, 

1992. 220-б. 

33

 Sayfullayeva R. va b.  Hozirgi o‗zbek adabiy tili. – T., 2009. 368-b.

 

34

 Sayfullayeva R. va b.  Hozirgi o‗zbek adabiy tili. – T, 2009. 332-b. 

---

 16

 

Aniqlovchi  predmetning  belgisini  yoki  bir  predmetning  boshqasiga  qarashli 

ekanligini  bildirib,  qanday?  qanaqa?  qaysi?  qancha?  kimning?  nimaning? 

qayerning?  so‗roqlaridan  biriga  javob  bo‗ladi.  Aniqlovchi  otga  bog‗lanib, 

aniqlovchi  aniqlanmish  birikmasini  hosil  qiladi.  Bir  guruh  aniqlovchilar 

ifodalanishi  va  ma‘nosi  jihatidan  ikkinchi  guruh  aniqlovchilardan  farq  qiladi

35

.  

Aniqlovchilarning  predmet  yoki  shaxsni  qayta  nomlash  uchun  qo‗llanadigan  turi 

izohlovchi  deyiladi

36

.  To‗ldiruvchi  singari  so‗z  kengaytiruvchisi  sifatida  gap 

tarkibida  qatnashayotgan  otlarning  lug‗aviy  valentligini  to‗ldiradigan  vosita 

sifatida namoyon bo‗ladi va gap konstruktiv tuzilmasidan o‗rin egallamaydi. Uning 

lisoniy  sathga  aloqadorligi  –  muayyanlashuvchi  otning  qanday  valentligiga 

muvofiq kelishi va uni sintaktik aloqa bilan voqealantirishidir

37

. U mustaqil holda 

biror  bo‗lakka  bog‗lanishi  ham,  kengaytiruvchilar  tarkibida  kelishi  ham  mumkin. 

Yuqoridagi yuritilgan fikrlarga asoslanib, ularni quyidagicha umumlashtiramiz: 

  Gap bo‗laklarini ajratishda ularning gapdagi joylashish o‗rni muhim sanaladi. 

O‗zbek tilida gap bo‗laklarining joylashish tartibi asosan erkin bo‗lsa-da, ular 

gapda  ma‘lum  grammatik  qoidalar  asosida  o‗rinlashadi.  Ega  va  unga 

bog‗langan  bo‗laklar  oldin,  kesim  va  unga  bog‗langan  bo‗laklar  keyin 

joylashadi. 

  Ba‘zan  so‗zlovchining  nutqiy  maqsadiga  ko‗ra  ushbu  tartib  o‗zgarishi 

mumkin. 

  Gap bo‗laklarini tahlil qilishda nafaqat sintaktik bog‗lanish, sintaktik vaziyat, 

balki semantika, ularning mazmuniy jihati e‘tiborga olinishi lozim. 

  Gap bo‗laklariga ajratishda sintaktik pozitsiya tamoyiliga amal qilish tahlilni 

osonlashtiradi: 

-gap bo‗laklariga ajratish; 

-bo‗laklarni funksional turlarga ajratish. Bunda, masalan, holda nomustaqil va 

mustaqillik  hodisasi  yuzaga  keladi.  N.Mahmudov  aniqlovchilarni  gapning 

                                                           

35

 Абдураҳмонов Х., Рафиев А., Шодмонқулова Д. Ўзбек тилининг амалий грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи, 

1992. 219-б. 

36

 Абдураҳмонов Х., Рафиев А., Шодмонқулова Д. Ўзбек тилининг амалий грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи, 

1992. 220-б. 

37

Sayfullayeva R. va b.  Hozirgi o‗zbek adabiy tili. – T, 2009. 368-b.

 

---

 17

 

konstruktiv  bo‗lagi  hisoblamagani  holda  to‗ldiruvchi  va  hollarning  ham  gapdagi 

vazifasini  farqlashni,  gapda  birdan  ortiq  predikat  ishtirok  etganda  munosabatga 

kirishgan  to‗ldiruvchi  va  hol  bilan  ikkinchi  darajali  predikat  bilan  munosabatga 

kirishgan  to‗ldiruvchi  va  hol  o‗rtasida  gapning  sintaktik  tuzilishidagi  vaziyati 

bo‗yicha  katta  farq  mavjudligini  ta‘kidlaydi

38

,  ular  bo‗lakning  bo‗lagi  sifatida 

e‘tirof etiladi. 

  Gap bo‗laklarini ajratishda sintaktik aloqa turi asos bo‗ladi:  

-predikativ – ega-kesim munosabati, 

-attributiv – aniqlovchi-aniqlanmish munosabati, 

-kompletiv – to‗ldiruvchi-to‗ldirilmish, 

-relyativ – hol-hollanmish. 

  Gap  bo‗laklarini  hosil  qilishda  grammatik  vositalarga  tayaniladi:  kelishiklar, 

ko‗makchilar, ohang kabi, 

  Gap  bo‗laklarining  turi  bir-biriga  nisbat  berib  tayinlanadi.  Chunonchi  ega 

kesimga, kesim egaga nisbatan, to‗ldiruvchi to‗ldirilmishga, hol hollanmishga, 

aniqlovchi  aniqlanmishga  nisbatan  belgilanadi.  Nisbat  beriluvchi  element 

bo‗lmas ekan, u yoki bu bo‗lak haqida ham gapirish mumkin emas

39

. 

  Gap bo‗laklarining aniqlashda, asosan, ularning so‗z turkumligi nisbiy me‘zon 

qilib  olingan.  Ega,  asosan,  ot  bilan,  kesim  fe‘l  bilan,  hol  ravish  bilan 

kabi.Lekin  ba‘zan  so‗z  turkumlari  o‗ziga  xos  bo‗lmagan  funksiyada  ham 

qo‗llanilishi mumkin.