Amaliy ish. O’zbekistonning iqlimi

8 - 9 Amaliy ish.


O’zbekistonning iqlimi

Iqlim hоsil qilаdigаn оmillar
Fizik оmillаr		Gеоgrаfik оmillаr
Quyosh rаdiаtsiyasi	Аtmоsfеrа sirkulyatsiyasi	Gеоgrаfik o’rni	Yer yuzаsining hоlаti	Аntrоpоgеn оmillаr

1 – to’shiriq: O’zbekistondagi yullik yog’in miqdorini xududlar bo’yicha jadval orqali ko’rsatib bering.

2-to’shiriq. O’zbekiston yer yuzasi relyefiga bog’liq holda Quyosh nurining har xil burchak hosil qilib tushishidan vujudga keladigan energiya holati: bunda quyosh zenitda va gorizontdan 60° balandda (8-rasm) turgandagi miqdori solishtirib izox bering.

I

a b a, b,
7-jadval.
Tarqoq radiatsiyaning yalpi radiatsiyaga nisbati (%).

Kengliklar (grad.)	Oylar													Yillik
	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII
70-90 60-70 40-50 30-40	59 45 34	56 57 41 35	59 56 42 34	61 54 39 33	69 55 39 32	65 53 38 30	61 50 37 30	56 51 37 30	59 54 38 29	60 56 41 30	60 58 42 31	60 49 33	61 41 32

3-topshiriq. O’zbekistonda yilning turli fasllarida Quyoshning tushki balandligini o’zi turar joyi yoki o’qiyotgan shahari misolida aniqlash. Bu topshiriqni hal qilish uchun talabalar quyidagi vazifalarni bajarishlari kerak:

O’zbekistonning biror joyida, xususan, Urganch shahrida teng kunliklarda (21- mart va 23- sentabrda) tush vaqtida Quyoshning gorizontdan balandligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: h - 90° - f
Bu yerda: h — ma'lum joyning kengligi; f - Quyoshning tushda gorizontdan balandligi. Urganchda teng kunliklarda tushda Quyoshning gorizontdan balandligini bilmoq uchun, eng avvalo, geografik xaritalardan uning geografik kengligini (Urganch 41° shm. kenglikda joylashgan) aniqlab olinadi. So’ngra yuqoridagi formulaga solinadi: h = 90° - 41 = 49°. Demak, Urganchda teng kunlikda Quyoshning gorizontdan balandligi 49° bo’ladi;
4-topshiriq. 8-jadval ma'lumotlaridan foydalanib, Toshkent, Farg’ona, Termiz va To’rtkoi shaharlarida Quyosh nur sochib turish davrini soat hisobida oylar bo’yicha aks ettiruvchi diagramma tuzing. Bunda diagrammaning gorizontal o’qiga oylar, vertikal o’qiga Quyosh nur sochib turish davri (soat hisobida) ko’rsatiladi. So’ngra ularni bir-biriga taqqoslab, nima uchun Quyosh nur sochib turish davri Termizda Farg’ona, Namangan va Toshkentga nisbatan ko’pligi tushuntirib beriladi. Nima uchun Quyosh Farg’onaga nisbatan Namanganda ko’proq nur sochib turadi, sababini bilib oling.

8-jadval.

O’zbekistonda Quyosh nur sochib turish davri (soat hisobida).

Stansiyalar	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII	Yiffigi
Toshkent	114	125	170	235	316	316	395	372	305	236	156	104	2889
Farg’ona	96	130	143	200	286	312	347	344	302	221	115	103	2599
Samarqand	105	132	162	217	309	363	392	370	306	233	167	121	2877
Kitob	127	136	139	191	263	322	314	325	283	216	138	119	2603
Termiz	144	149	186	244	326	362	390	358	312	264	183	141	3059
To’rtko'1	95	133	180	235	328	373	347	374	316	234	173	114	2952
Chimboy	94	125	171	237	314	362	360	360	302	244	163	94	2850
Jizzax	98	104	137	206	297	349	384	364	290	230	144	108	2711
Namangan	125	129	163	218	272	306	339	338	292	231	156	102	2671
Taxiatosh	112	135	183	236	324	359	379	358	316	259	171	106	2937
Churuk	96	130	164	246	329	350	371	358	298	219	236	97	2794

Yozgi va qishki Quyosh turishi vaqtida tushda Quyosh ekvatorda emas balki tropik ustida, ya'ni 23°27' kenglikda 90° burchak hosil qilib tik tushadi.

5-topshiriq. a) qishda O’zbekiston hududiga qaysi yo’nalishdan qanday havo oqimi esadi va umuman havo sirkulyatsiyasi necha foizni tashkil etadi?
b) yozda qaysi yo’nalishdan havo oqimlari esadi, ularning xususiyatlari umumiy havo oqimining necha foizini tashkil etadi?
d) qishda va yozda esuvchi havo oqimlarining qaysi yo’nalishdan keluvchi turi yog’in beradi, qaysi turi esganda havo ochiq va sovuq yoki iliq bo’ladi?
e) O’zbekiston hududiga qachon va qaysi faslda siklon va antisiklon havosi esadi hamda ularning o’ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat?
6-topshiriq. Chotqol, Guliston, Samarqand, Qarshi, Urganch meteorologik stansiyalaridagi namlik defitsenti (havoning maksimal to’yinishi uchun zarur bo’lgan suv bug’lari bilan absolyut namlik orasidagi farq)ni aniqlang. Buning uchun quyidagi formuladan foydalanasiz:
D = E-N.
Bu yerda: D — namlik defitsenti; E — ma'lum haroratda havoning to’yinishi uchun zarur bo’lgan suv bug’larining miqdori; N — absolyut namlik. Masalan, ma'lum haroratda havoning maksimal to’yinishi uchun zarur bo’lgan suv bug’i simob ustunining 19,1 mm ini tashkil etsa, absolyut namlik esa 17,2 mm bo’lsa, unda (D= 19,1-17,2 = 1,9) namlik defitsenti 1,9 mm bo’ladi.