Alohida yordamga muhtoj bolalar toifalari

Alohida yordamga muhtoj bolalar toifalari
Bolalar bir-biriga o‘xshamaydilar. Bir-biriga o‘xshash bo‘l gan bolaning o‘zi mavjud emas. Bolalarning yoshlari bir xil bo‘lsa-da, 
ular bir-biridan farq qiladi. Ba’zi bolalar injiq, ba’zilar esa, aksin-
cha xushchaqchaq, ba’zilari yaxshi kuylaydi, ba’zilari esa, aksincha 
ashula ayta olmaydilar. Bu ro‘yxat davom etavеrishi mumkin.
Bola dunyoga kelgan kunlaridan boshlaboq ko‘radi, eshitadi, 
biror narsa tekkanini, og‘riq, issiq, hid va ta’mni his etadi.
Tevarak-atrofdagi borliqni bilish – sezish va idrok qilishdan, 
ya’ni voqelikdagi narsa va hodisalarning bola ongida aks etishi-
dan boshlanadi.
Bolaning idroki hayotining dastlabki yillaridayoq ancha tako-
millashadi va ikki yoshida u buyumlarning rangi, shakli, katta-
kichikligiga qarab bir-biridan farq qila boshlaydi, tanish ohangni 
ajratadi va hokazo. Unda xilma-xil sensor qobiliyatlar: ko‘rish va 
ko‘zdan kechirish, tinglash va eshitish, buyumlarni tashqi belgi-
lariga qarab ajratish, ko‘zi ko‘rayotgan va eshitayotgan narsaga 
taqlid qilish qobiliyati rivojlanib boradi.
Bola turli taassurotlar olib turishi – buyumlarni ko‘rishi, 
ushlab bilishi, kattalarning ishlarini kuzatishi, xilma-xil tovush-
larni eshitishi kerak. Bu bolalarning sensor rivojlanishlari uchun 
zarur shartdir. Sensor qobiliyatlarning o‘z vaqtida rivojla nishi esa 
bolalarning aqliy tarbiyasi uchun zamin yaratadi.
Diqqat, xotira, intilish, qiziqish va boshqa shu singari ruhiy 
jarayonlar bolaning aqliy rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega.
Bola nutqining o‘z vaqtida va to‘g‘ri rivojlanishi aqliy 
rivojlanishining asosidir. Nutq ruhiy jarayon: idrok, xotira va 
boshqalarning rivojlanishiga, bolalarning faoliyatiga katta ta’sir 
ko‘rsatadi. Bolalar nutqi rivojlanishni boshlashi bilan kattalar 
so‘zlarining tarbiyaviy vosita sifatidagi roli ortib boradi.
Bola shaxsining tarkib topishi hayotining birinchi kunlari danoq 
boshlanadi. Bola har kuni ko‘rgan va eshitganlari asosida borliqqa va
tevarak-atrofdagi kishilarga o‘z munosabatini bildiradi, kattalarning 
xatti-harakatlari, ishlariga, sodir bo‘layot gan voqealarga bolaning 
beradigan bahosi, kishilarga bo‘lgan munosabati – bularning 
hammasi bola ma’naviy qiyo fasining shakllanishiga ta’sir etadi.
Bolaning xoh ona qornida, xoh tug‘ilganidan keyin rivojlanib 
borishi uchun zarur bo‘lgan ma’lum shart-sharoitlarning buzilishi 
turli xil anomaliyalarga, ya’ni jismoniy yoki ruhiy rivojlanishidagi 
nuqsonlar, kamchiliklarga olib kelishi mumkin.
Defektologiya (Korreksion pedagogika) fanida alohida yor-
damga muhtoj bolalarning turli xil toifalari ustida ish olib 
boriladi.
Ular quyidagilardir:
1) eshitish kamchiliklariga ega bolgan bolalar (kar, zaif eshi-
tuvchi bolalar, kech kar bo‘lib qolgan bolalar);
2) ko‘rish qobiliyati zaif (ko‘r, zaif ko‘ruvchi bolalar);
3) aqliy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar;
4) nutqiy nuqsonlari bor bolalar;
5) harakat-tayanch a’zolarida kamchiliklari bo‘lgan bolalar;
6) ruhiy rivojlanishi sust bolalar;
7) mujassam kompleks nuqsonli ko‘r-kar-soqov bolalar;
8) rivojlanishida murakkab ko‘p nuqsonli bolalar;
9) autizm sindromiga chalingan bolalar.
Alohida yordamga muhtoj bolalar me’yorda rivojlangan 
tengdoshlari orasida inkluziv ta’limda yoki ixtisoslashtiril-
gan ta’lim-tarbiya muassasalarida tarbiyalanishi va o‘qitilishi 
maqsadga muvofiq. Bolaning umumiy rivojlanishiga har 
tomonlama kuchli ta’sir etgan nuqsonlargina uni alohida 
yordamga muhtoj bola deb hisoblashga asos bo‘lishi mumkin. 
Masalan, bolaning faqat chap qulog‘i eshitsayu, bu nuqson 
uning har tomonlama rivojlanishiga ta’sir etmaydigan, u maktab 
tengdoshlari qatori o‘zlashtiradigan bo‘lsa, u alohida yordamga 
muhtoj bolalar toifasiga kirmaydi. Katta yoshdagi kishilarda
ma’lum sabablarga ko‘ra paydo bo‘lgan nuqsonlar ham ularning umumiy rivojlanishiga ta’sir etmasa, bu kishini alohida yordamga 
muhtoj deb hisoblash mumkin emas.
Alohida yordamga muhtoj bolalarning jismoniy yoki ruhiy 
rivojlanishida kuzatiladigan og‘ir, keskin o‘zgarishlar bola 
shaxsining tarkib topishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun 
bunday bolalarni tarbiyalash va ularga ta’lim berish uchun maxsus 
sharoit yaratilishi kerak, ya’ni ular maxsus ixtisoslashtirilgan 
maktabgacha ta’lim muassasalari va maktablarda yoki me’yorda 
rivojlangan tengdoshlari orasida hamma qatori va agarda 
kerak bo‘lsa, maxsus dastur va darsliklar asosida o‘qitilishi va 
tarbiyalanishi zarur, ular alohida yordamga muhtoj.
Har qanday alohida yordamga muhtoj bolada kuzatiladigan 
nuqson markaziy yoki periferik nerv sistemasidagi organik yoki 
funksional o‘zgarishlarga aloqador bo‘lishi mumkin.
Bola rivojlanishidagi turli xil kamchiliklar noqulay muhit, 
noto‘g‘ri tarbiya, ta’lim natijasida ham paydo bo‘lishi mumkin. 
Masalan, noqulay oilaviy sharoit, pedagogik qarovsizlik, o‘qi tuv-
chining bolaga noto‘g‘ri munosabati va boshqa ko‘pgina sabablar 
bola rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, uning dastur materiallarini 
yaxshi o‘zlashtira olmasligiga, ulgurmovchi o‘quvchilar orasiga 
qo‘shilib qolishiga sabab bo‘ladi. Shunday bo‘lsada, biz bunday 
bolani alohida yordamga muhtoj bolalar toifasiga kiritmaymiz, 
chunki uning rivojlanishidagi kamchiliklar organizmdagi qanday 
bo‘lmasin biror organik yoki funksional patologik o‘zgarishlarga 
bog‘liq bo‘lmay, balki boshqa sabab lardan kelib chiqqan.
Ota-ona, tarbiyachi va o‘qituvchilar bunday bolalarni alohida 
yordamga muhtoj bolalardan farqlay oladigan bo‘lishlari kerak.
Kelib chiqish sabablariga ko‘ra har qanday nuqsonli rivojlanish 
tug‘ma yoki turmushda orttirilgan bo‘lishi mumkin.
Tug‘ma nuqsonlar ko‘p jihatdan homilador onaning sog‘lig‘i 
va yashash sharoitiga bog‘liq. Ona qornidagi homilaning 
rivojlanishiga infeksiya, intoksikatsiya, shikastlanish va boshqa
omillar ta’sir etishi mumkin. Onaning homiladorlik davrida turli 
xil kasalliklar bilan og‘rishi, o‘zboshimchalik bilan turli dori-
darmonlarni bilar-bilmas iste’mol qilishi bolaning nuqsonli bo‘lib 
tug‘ilishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Tug‘ma nuqsonlar genetik, ya’ni irsiy omillar ta’siriga ham 
bog‘liq bo‘lishi mumkin. Masalan, eshitish, ko‘rish analizatori 
faoliyatining buzilishi, aqliy zaiflikning nasldan bolaga o‘tishi 
ham kuzatiladi (fenilketonuriya, Daun kasalligi, rezus faktorning 
mos kelmasligi va boshqalar).
Ota-onalarning alkogolizmi, narkomaniyasi, toksikomaniyalari 
ham bolaning nuqsonli bo‘lib tug‘ilishiga olib kelishi mumkin.
Turmushda orttirilgan nuqsonlar bola organizmiga tug‘ilish 
vaqtida va undan keyingi davrlarda zararli omillar ta’sir etishi 
natijasida vujudga keladi. Tug‘ruq vaqtida miya shikastlanishi, 
bolaning kindigi o‘ralib, bo‘g‘ilib qolishi (asfiksiya) va boshqalar, 
ba’zan uning nuqsonli rivojlanishiga olib kelishi mumkin.
Bolaning ilk yoshligida (uch yoshgacha) turli kasalliklar bilan 
og‘rishi, masalan, meningit, meningoensefalit, otit, makraziy nerv 
sistemasining shikastlanishi va boshqa shu singari dardlarni boshidan 
kechirishi ham nuqsonli rivojlanishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Mamlakatimizda bolalarning jismoniy yoki ruhiy rivojla-
nishidagi nuqsonlarning oldini olish yuzasidan ko‘pgina choralar 
ko‘rilmoqda, bu sohada anchagina yutuqlarga ham erishildi. 
O‘zbekistonda aholini davolash-profilaktikasi kengaygani hamda 
meditsina sohasidagi katta yutuqlar munosabati bilan alohida 
yordamga muhtoj bolalar soni nisbatan kamaydi. Bolalarning 
chechak, o‘lat, tif, vabo, traxoma, qizamiq va bolalarga xos 
boshqa yuqumli kasalliklar orqasida alohida yordamga muhtoj 
bo‘lib qolish hodisalari uchrab turadi. Irsiy omillar hamda 
intoksikatsiya va organizm shakllanayotgan paytda bosh miya, 
analizatorlarning zararlanishiga olib boradigan boshqa sabablar 
tufayli bolaning alohida yordamga muhtoj bo‘lib qolish hollari 
hali ham uchrab turadi.