Amaliy matematika fakulteti "iqtisodiyot" kafedrasi

3. Ijtimoiy mehnat taqsimoti va sanoat tarmog`ining shakllanishi
Ijtimoiy mehnat taqsimoti ma`lum buyum va mahsulotlari shlab chiqarish hajmining o`sishi va fan-texnika taraqqiyoti natijasidir. Ishlab chiqarish ko`lamining kengayishi esa ixtisoslashgan ishlab chiqarishning kontsentratsiyala­shuvi va kichiklashuvi, yangi sanoat tarmoqlarining tashkil topishi va ilgari bunyod etilganlarni takomillashtirishni taqozo etadi.
Ijtimoiy mehnat taqsimotining mohiyati va ahamiyati to`g`risida so`z borganda, shuni aytish kerakki, u tufayli xo`jalik rivojlanishi natijasida sanoatning ayrim va mustaqil tarmoqlari ko`payadi, bu rivojlanish tendentsiyasi har bir ayrim mahsulotni chiqarishnigina emas, hatto mahsulotning har bir ayrim qismini ishlab chiqarishni ham va faqat mahsulot ishlab chiqarishnigina emas, hatto mahsulotni iste`mol qilishga tayyorlashdagi ayrim ishlarni ham sanoatning alohida tarmog`iga aylantirishdan iborat.
Ijtimoiy mehnat taqsimoti uch shaklda: umumiy, xususiy va ayrim, birlamchi shaklda ro`y beradi. Xalq xo`jaligining yirik sohalari, ya`ni sanoat, qishloq xo`jaligi, qurilish, transport va aloqaning vujudga kelishi umumiy mehnat taqsimotining mahsulidir. Bu tarmoqlarning har birida sohalarning mustaqil ravishda ajralib chiqishi xususiy mehnat taqsimoti natijasidir. Birlamchi mehnat taqsimoti esa ishlab chiqarishni korxona ichida – sexlar, uchastkalar va yangi ish joylarni tashkil etish bilan bog`liqdir. Bunday turkumlarga ajratish va uning maxsulini 2.1-sxemadan ko`rish mumkin.


2.1-sxema. Milliy iqtisodiyotning tarmoqlarga bo`linishi

Xususiy va ayrim hollarda birlamchi mehnat taqsimotining ta`siri bilan O`zbekiston sanoatida ham tarmoqlar va ishlab chiqarishlar soni uzluksiz ko`payib bormoqda. U yoki bu ishlab chiqarish faqat ma`lum texnik – iqtisodiy asos (zamin) yaratilgandagina alohida sanoat tarmog`iga aylanishi mumkin. Buning uchun eng avvalo bir necha turdosh korxonalar bo`lishi lozim.

Ular aniq mustaqil sanoat tarmog`iga birlashtirish imkoniyatini beradigan ma`lum belgiga ega bo`lishi kerak.
Sanoat tarmog`i ishlab chiqarish uyushmalari, kombinatlari va korxona (firma)lari yig`indisidir. Tarmoq hosil etish uchun korxonalar bir necha umumiy xususiyatlarga ega bo`lishlari kerak:

• 
  ishlab chiqariladigan mahsulot iqtisodiy mazmunining bir xilligi;
  
• 
  ishlatiladigan xomashyo va asosiy materiallarning o`xshashligi;
  
• 
  ishlab chiqarishning texnik bazasi va texnologik jarayonlarining umumiyligi;
  
• 
  ma`lum kasbdagi kadrlar tarkibining umumiyligi;
  
• 
  ijtimoiy mehnatni tashkil etish darajasi va shakllarining bir biriga o`xshashligi va hokazolar.
  

Sanoat tarmoqlarini guruhlashda asosiy e`tibor tayyorlanadigan mahsulotning iqtisodiy mazmuniga qaratiladi. Mahsulotning iqtisodiy jihatdan bir maqsadga javob berishi belgisiga qarab sanoat ikki yirik guruhga bo`linadi: ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchi («A» guruh), iste`mol buyumlari ishlab chiqaruvchi («B» guruh) turlarga bo`linadi.
Ma`lumki, deyarli barcha sanoat tarmoqlarida ham ishlab chiqarish vositalari, hami ste`mol buyumlari sifatida foydalanish mumkin bo`lgan mahsulotlar tayyorlanadi. Shu sababli rejalashtirish va hisob-kitob yuritishda ba`zi bir sanoat tarmoqlari «A» yoki «B» guruhga kiritilishi mumkin.
Mehnat vositalarning mehnat buyumlariga ta`sir ko`rsatishiga qarab sanoat qazib oluvchi va ishlov beruvchi tarmoqlarga bo`linadi. Sanoatning bunday ikki qismga bo`linishi ishlab chiqarish aloqalarini ko`rsatishga, material va yoqilg`i-energetika resurslarini, ishlab chiqaruvchi va iste`mol qiluvchi tarmoqlar o`rtasidagi nisbatlarni asoslab berishga imkon yaratib beradi.
Hozirgi paytda Statistika davlat qo`mitasi tasnifsiga ko`ra, barcha sanoat tarmoqlari 18 kompleks tarmoqqa birlashtirilgan (2.1-jadval).